Mavzu: Qushlar va sut emizuvchilar biozararla nish manbalari (6-soat) Reja

41-rasm. Kemiruvchilar. (po Ilhichevu i dr., 1987).

A-kulrag kalamush. B- qora kalamush. V- uy sichqon. G-dala sichqoni. D-oddiy dala sichqoni. Ye- oddiy og’maxon. J-Yumronqoziq. Z-katta qum sichqon. I-oddiy koprsichqon. K-ondatra
Eng ko’p zararlovchi turlar sichqonlar va olmaxonsimonlar oilalariga tahluqlidir. Olmaxonlar oilasidan yumronqoziqlar jiddiy zarar keltiradi. Bular asosan mayda va oprta oplchamdagi kemiruvchilardir. Ularning barchasi opsimlikxopr bo’lsalarda, ammo sichqonlar, olmaxonlar, qumsichqonlarning oziqa ratsionining mahlum bir qismini hasharotlar tashkil etadi. Kulrang kalamush hammaxoprdir.

Sichqonlar (Muridae) oilasiga uy sichqoni va kulrang kalamush hamda inson inshootlarini azaldan ishg’ol qilgan qora sichqon kiradi. Ular (ayniqsa, uy sichqon va kulrang kalamush) inson faoliyati tufayli keng tarqalgan, inson izidan transport orqali shimolda qutb doirasigacha, janubda esa sahroga qadar kirib bordi. Bu kemiruvchilar faqat shimolda yil davomida inson binolarida yashaydi. Oprta mintaqa va janubda yilning issiq davrlarida odatda ochiq biotoplarga kopchadilar. Oprta Osiyoda plastinka tishli va Turkiston kalamushlari, inson binolarida yashab, kulrang kalamushi singari mahsulotlarni buzib, buyumlar va boshqalarni shikaslaydilar. plastinka tishli kalamush ekinlarni zararlashdan tashqari ariqlarning chetiga, inshootlar shaxobchalariga ham ziyon yetqazadi. Omborxonalarga kirib olib oziq-ovqat mahsulotlarini yeydi, material va buyumlarga Turkiston kalamushi singari zarar yetqazadi, paxsa devorlar tagini opyadi. Sichqonlardan, dala sichqon, sariqtomoq va oprmon sichqonlari keng tarqalgan. Uzoq SHarq va SHarqiy Sibirda ancha yirik boplgan Osiyo oprmon sichqoni uchraydi. Xayvonchalar qishloq xopjaligi va oprmonlarni qayta tiklashga zarar yetqazadi. Qora kemiruvchilar tsitrus opsimliklarining hosiliga, Turkiston kalamushi esa yong’oqlarga zarar beradi.

Sinantrop kemiruvchilar oziq- ovqat mahsulotlarini, yem-hashaklarni yopq qilib ifloslaydi, qog’oz, mato, kabel va boshqalarni zararlaydi. SHu nuqtai nazardan ayniqsa kulrang kalamush keyingi yillarda oldin uchramagan xududlarga intensiv tarqalib katta xavf tug’dirdi, jumladan rivojlangan sug’oriladigan dehqonchilik va chorvachilikda.

Og’maxonsimonlar (Sricetidae) oilasiga g’alla ekinlari, optloq, yaylov, oprmon daraxtlarni zararlovchi turlar kiritiladi. Oilaning ko’pchilik vakillari ochiq landshaftlarda, bahzilari oprmonlarda xayot kechiradi. Og’masimonlar oilasi uchta kenja oiladan: og’malar, dalasichqonlar, qumsichqonlardan tarkib topgan.

Og’maxonlar asosan, chopl va saxrolarning ochiq landshaftlarida xayot kechiradi. Oddiy og’ma va kulrang og’macha oprmonchopl mintaqasida tarqalgan. MDH mamlakatlarining Janubiy Yevropa qismi, Kavkaz, Zavoljgpe, Qozog’iston, Oprta Osiyo, G’arbiy Sibirgp, Tuva va primargpe oplkasini egallagan. Og’maxonlar opzlashtirilgan yerlarni, uvatalar, dalar va xaydalmagan uchastkalarni egallaydilar. Ayrim turlari aholi punkitlarining tomorqa va yashash xonalarida uchraydi. Oziqa zaxirasini saqlash uchun kamerali murakkab uyalar qaziydilar. Opsimliklarning yashil qismi, urug’i, ildizmevasi va hashoratlar bilan oziqlanadilar. Qishga katta oziqa (oddiy og’maxon- 20 kg qadar) zaxirasi topplaydi. Og’malar, ayniqsa oddiy og’ma juda serpusht boplib, yiliga uch martta bir vaqtning opzida 10 tadan (maksimal 15-20) bola tug’adilar. Boshqa turlar 2-3 tadan tug’ib, ular bolalarining soni 4 tadan 9 gacha bopladi. Qishloq xopjaligiga joylarda oprmon qayta tiklashda oddiy, dog’iston va Kavkaz orti og’maxonlari ayniqsa katta zarar yetqazadi. Kulrang va daur og’maxonchalari yashash binolari va omborxonalarni zararlaydilar.

Qumsichqonlar SHimoliy Afrika, Old va Kichik Osiyo, Kavkaz va SHimoliy sharq kavkaz ortida janubiy Qozog’istongacha, Zabaykalgpe, Mongoliya va Xitoyning quruq chopllari, yarimsaxro va sahro tekisliklari, tog’ oldi va qisman tog’li mintaqalariga tarqalgan. Odatda opzlashtirilmagan yerlarni egallaydilar. Ammo, qizil dumli, kichikosiyo, taroqchali va mongol qumsichqonlari poselkalarga yaqin sug’oriladigan uchastkalarni yoqtirib oprnashadilar. Mongol qumsichqonining uyasi tomorqalarda ham kuzatiladi. Yilning issiq davrida ko’payadilar va mavsum davomida 2-3 marta bola tug’adilar. Bir yopla 2 tadan 7-8 taga qadar bolachalar tug’adilar. Ularda qishki uyqu boplmasada, ayrim turlari qishga yovvoyi opsimliklar va madaniy g’alla ekinlari urug’laridan oziqa zaxiralarini ayrimda ancha-muncha topplaydilar. Kichikosiyo va Fors qumsichqonlari murakkab in qazimaydilar, boshqa turlari esa turli murakkabdagi inlar yasaydilar. Katta qumsichqonlarning ini eng murakkab va chuqurlikka yetadi.

Qum kopchishini oldini oladigan, yaylov opsimliklarini, g’alla, ekinlarini, paxtani zararlaydilar. Bundan tashqari katta qumsichqon oprmon saksaullariga ziyon keltiradi. Qumsichqonlarning aktiv qazish faoliyati tufayli sug’orish kanalarining qirg’oqlari, temir yopl koptarmalar yemiriladi va h.

Dalasichqonlar amalda MDH mamlakatlarining barcha xududlariga tarqalgan. Ular orasida yer ostida hayot kechirib va yer yuziga onda-sonda chiqadigan kemiruvchilar (koprsichqon va b.) ham mavjud. Ondatra va suvsichqonlar suv havzalari va kanallarning qirg’oqlariga oprnishib olib yarim suv sharoitida hayot kechiradi. Ko’pchilik dalasichqonlar xilma-xil yashash joylarini egallaydilar. Turli darajadagi murakkablashgan inlar quradilar. Barcha dalasichqonlar opsimlikxopr, oziqa sifatida ularning yashil qismi bilan oziqlanish ustinlik qiladi. Ular juda serpush yiliga 2-3 marta ko’payib, har birida 5-6 tadan bola tug’adi. Boshqa kemiruvchilarga nisbatan oldinroq jinsiy voyaga yetish xususiyatiga ega, jumladan urg’ochilari uch oyligidayoq ko’payishga kirishishi mumkin. Erkaklari esa 1-1,5 oylik yoshida jinsiy voyaga yetadi. Qulay sharoitda ular yil davomida ko’payadi. Bu xususiyat kenja oila ko’pchilik turlarini birdaniga katta miqdorda ommaviy ko’payishiga olib keladi.

Ko’pchilik turlari: oddiy va jamoa boplib yashovchi dalasichqonlari, chopl chiparchasi, Brandt dalasichqoni, suv sichqoni va b., qishloq xopjaliklarining jiddiy zararkunandalari hisoblanadi. Oprmon hopjaligiga Yevropa mallasi va sibirgp qizil sichqonlari zarar keltiradi. Ondatra irrigatsiya inshootlarini zararlaydi.

Olmaxonlar (Sciuridae) oilasiga mansub yumronqoziqlar MDH mamlakatlarining janubiy yarim qismi va sharqda oprta Osiyo sahro va tog’laridan tortib Yakutiya chopllari va Sibirgp SHimoliy-sharqiy tundirasigacha tarqalgan. Oprmonchopl, chopl va yarim sahrolarning ochiq landshaftlarini egallaydi. Optloqlar, yaylovlar, uvatlar, dalaning xaydalmagan uchastkalarida tarqaladi. Asosan opt-oplanlar sersuv novdalar, ildizpoya, donlar (xususan donning erta rivojlanish stadiyalarida) oziqlanadi. Qishga zaxira yig’maydi. Yiliga bahorda bir marta ko’payadi. 2 dan 15 taga qadar bolachalar tug’adi. Barcha yumronqoziqlar qishki uyquga kiradi. Saxro turlarida opt-oplanlarning qurishi, oziqa bazasining yomonlashuvi tufayli yozgi uyqu ham mavjud. Odatda yozgi uyqu uzilishsiz qishki uyquga optadi. Koloniyalar tariqasida joylashadi, inlari chuqur (2 metrgacha) va uzun murakkab tuzilishga ega, ayniqsa chopl va saxro turlarida. Qishloq hopjalik ekinlarining, yaylov, optqazilgan daraxtlarning muhim zararkunandalari hisoblanadi.

Suv qunduzlar (Castoridae) oilasi- zamonaviy kemiruvchilarning eng yirigi (uzunligi 1 metrga qadar yetadi), muzlaydigan kopllarning yarim suv sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Oldinroq qunduzlar shimoliy yarimsharning oprmon xududlarini keng egallagan edilar. Ammo qimmatbaho mopynali terisi tufayli juda qirib yuborilgan. Hozirgi davrda optqazilgan chora-tadbirlar tufayli ayrim mintaqalarda ularning soni qayta tiklanayapti. Oprmon sekin oquvchi daryolari eski opzan va kopllarning qirg’oqlarini egallaydi. Keng va tez oquvchi daryolardan opzini chetga oladi. Yakka-yakka yoki oila boplib oprnashadi. Asosiy makon tipi in va kulba. Oxirgisini qirg’oqlarning past botqoq va sayoz joylarda balandligi 1-3 m, diametri 10 m. boplgan loyqa yopishtirilgan shox-shabbalardan yasaydi. Suv satxi opzgarib turadigan xavzalarda loyqa qum va chim yopishtirilgan daraxtlar poyalari, shohlari va shoh-shabbalardan topg’onlar yasaydi. Daraxtlardan topg’on qurish uchun qunduz daraxtining poya asosi yaqin joyidan kemiradi. Uning kurak tishlari bu ishni bajarishga imkon beradi. Diametri 10-12 sm boplgan daraxtni bir kechadayoq qiriqib uni boplaklarga boplib tashlaydi. Qunduzlarning oziqasi sifatida daraxtlarning popstlog’i va ingichka novdalari hamda suv opt-oplanlari xizmat qiladi.