Mavzu: Qushlar va sut emizuvchilar biozararla nish manbalari (6-soat) Reja

Biozararlanish guruxlarining sistematik statusi.
Tovushqonsimonlar (Lagomorpha) turkumi.

Mayda yoki oprtacha kattalikdagi hayvonlar boplib, dumlari qisqa, quloqlari uzun kemiruvchilardan tanglay suyagining oldingi tish qatorlari orasida ensiz kopndalangi va jag’larida ikki juft kurak tishlarining boplishi bilan ajralib turadi. (39-Rasm) Ikkinchi juft kurak tishlari biroz kuchsiz rivojlangan boplib asosiy qirquvchi tishlar orqasiga joylashgan. Tovushqonsimonlarda qoziqtishlar boplmasdan, ularning oprniga oraliq-diastema mavjud. Turkumda ikkita oila (60 ga yaqin turlar) bor.

pishuxalar (Ochontonidae) oilasi uncha katta (tana uzunlik oplchami 12-25 sm) boplmagan, qisqaquloq va qisqapanjali hayvonlarni birlashtirib bu jonivorlar Osiyo va Yevropaning Janubiy-SHarqidagi tog’li va tog’ oldi tekistiklarida tarqalgan. pishuxalarning shimoliy areali qutb doiralarigacha yetib boradi. Koloniyalar hosil qilib tosh sochmalarida yashaydi. Ular opsimlikxopr. Qishda oziqa zaxiralari hosil qilish uchun opt-oplanlarni quritadi va g’aramchalarga topplaydi yoki toshlar orasiga bekitadi. Yaylov opsimliklarini zararlab qishloq xopjaligiga ziyon yetkazishi mumkin.


39-rasm. Suyak tanglagining tuzilishi. (po V.D.Ilhichevu i dr., 1987)

A-tovushqonsimonlarda (pishuxalar). B-kemiruvchilarda (surka)

Tovushqonsimonlar (Leporidae) oilasi tanasining oplchami 30 dan 60 sm gacha qadar boplgan yirikroq hayvonlarni opz ichiga oladi. Quloqlari uzun orqa oyoqlari oldingilariga nisbatan bir muncha uzun, ammo dumi kalta bo’lsada tashqaridan yaxshi koprinadi. Turli tuman tabiiy mintaqalarga-tundradan–saxrogacha egallab, tog’larda Algpp optloqlariga qadar koptarilib boradi. Mopynali ovchilik turlari bog’larda mevali va oprmon kopchatlarini zararlaydi. Yer yuzasidan optqazilgan liniyalarni tovushqonlar tomonidan zararlash hollari mahlum. MDX mamlakatlari faunasida tovushqonlarning toprt turi (oq-tovushqon, rus-tovushqon, tolay-tovushqon va mangpchjuriya tovushqoni) va quyon uchraydi. Oxirgisi Ukrainadan olib kelinib Aydar kopl atrofida iqlimlashtirilgan. Tovushqonlardan farq qilib, quyonning bolalari junsiz yalang’och va kopr tug’iladi.

Jufttuyoqlilar (Artiodactyla) turkumi yirik va oprtacha oplchamdagi, oyoqlari uzun, tez chopishga qodir hayvonlarni birlashtirgan. Oyoqlari toprtbarmoqli, III, IV barmoqlari yirik (uzun), kuchli rivojlangan boplib, tayanch vazifasini bajaradi. Ikkinchi va beshinchi barmoqlari bir muncha mayda, opmrov suyagi boplmaydi. Barmoqning uchi shohsimon tuyoq bilan qoplangan. Oshqozoni murakkab tuzilgan, opsimlikxopr. Asosan topda hosil qiluvchi hayvonlar boplib, ayrimda topdada minglab bosh zotlar yig’iladi. Kopchmanchi hayot kechiradi, ko’pchilik turlari muntazam ravishda mavsumiy kopchib yuradilar.

Turkum kavsh qaytarmovchilar va kavsh qaytaruvchilar kenja turkumlariga boplinadilar.

Kavsh qaytarmovchilar (Nonruminantia) kenja turkumiga keng tarqalgan topng’iz tahlluqlidir. Uning yashash joylari turli-tuman boplib, yoqtirib yashaydigan joylari–qalin qamishzorlar va ko’pincha kopllar, daryolar qirg’oqlari va tog’ yonbag’irlardagi optib boplmaydigan yarim butazorlardir. Hammaxopr hayvon, joylarda qishloq xopjaligiga sezilarli zarar yetqazadi. Ancha chuqurlikka yotqazilgan kabellarni ham kovlashi mumkin.

Kavsh qaytaruvchilar (Ruminantia) kenja turkumiga shimol bug’usi, losgp, haqiqiy bug’ilar kirib ular mavsumiy migratsiya va kopchib yuradilar. Jumladan shimol bug’isining migratsiyasi yuzlab kilometrlarga yetadi. Bug’ilar migratsiyasi vaqtida ular yer usti kabellarni shikastlashi mumkin. Bunday hollarni qoramollarni optlatishda ham kuzatish mumkin.

Kemiruvchilar (Rodentia) turkumi vakillari biozararlash manbai sifatida muhim ahamiyatga ega boplib, butun yer shariga keng tarqalgan va ular 2800 turni tashkil qiladi. MDH mamlakatlari mintaqalarining barcha xududlarini ishg’ol qilib, Oprta Osiyo saharolaridan Tundragacha va SHimoliy muz okeani orollari, tog’larning dengiz sathidan 4,5 ming metr balandligiga qadar koptarilib boradi. Turkumning nomi kemiruvchilar jag’ apparati tuzilishi opziga xosligini aks ettiradi: kesuvchi tishlari juda rivojlanib muntazam opsib borish xususiyatiga ega. Ularning tashqi yuzasi qattiq emaldan, qolgan tish qismlari-g’ovak dentindan hosil boplgan. (40-rasm). Bu qismlarning siyqalanish xarakat tezligidagi farq muntazam ravishda tish qirqish chetlarining optkirlanishini tahminlaydi. Qoziqtishlari yopq va ularning oprniga diastema oralig’i mavjud. Oziq oldi va oziq tishlarning bir biriga qaragan sirtida emal sirtmoqlar kopndalang uch boplakchali shakllarni hosil qiladi. Kurak tishlarning tubidagi eni (hammasi birgalikda) burun suyaklarining enidan oshmaydi. Ovqat hazm qilish trakti uzun, odatda yirik koprichak bopladi. Mayda kemiruvchilar ertaroq jinsiy voyaga yetishi va yuqori jinsiy mahsuldorligi bilan ajralib turadi.

3




4

2

1

5

40-rasm. Kemiruvchilar kurak tishining tuzilishi. (po Ilhichevu i dr., 1987).

1-emal. 2-dentin. 3-tish bopshlig’i. 4 –kurak tish oxiridagi bopshlig’ kanali. 5-charxlash yuzasi

Kemiruvchilarning jag’ apparati kuchli va haddan tashqari ixtisoslashgan. Kurak tish emalining qattiqligi 5,0-5,5 Moos birligi bilan belgilangan. Mushaklarining (masseter) kuchli rivojlanganligi, kemiruvchi kemirganda va chaynaganda ostki jag’larini ham harakatga keltiradi.

Optkazilgan oplchashlar shuni ko’rsatadiki, qattiq buyularni kemirishda kurak tishlarining kesuvchi chetining kuchlanish rivolanishi kulrang kallamushda 940 kg/sm², olmaxonda esa 1500 kg/sm² yetadi. Kemiruvchilarning barchasida kemirish spetsifik xususiyatli mushak faoliyatida amalga oshiriladi. Evolyutsiya jarayonida qattiq oziqa opsimligi bilan oziqlanish vujudga kelishi munosabati bilan, keyinchalik kemirish xususiyati mahlum darajada mustaqil ahamiyat kasb etdi. Kemiruvchilarning kemirish faoliyatida oziqani bevosita kemirishi va nooziqa materiallarni kemirish opziga xos zararlanishning ko’p funktsiyali kemirish xususiyati yuzaga keldi. Nooziqa kemirish jumladan, in va makon yasash, uya qazish va kurak tishlarini qayrash bilan bog’liqdir. Bundan tashqari nooziqa kemirish taxminiy-tekshirish xulq atvori-“Tanishish hulqi” shaklida ham ifodalanadi. Tajribalar shuni ko’rsatganki, kemiruvchilar oziqlanish boshida kurak tishlari yordamida oziqa obhektini tatib kopradi. Bunday tatib ko’rish, hidlashdan tashqari hayvonchalarning tanishsiz buyumlarga teginib ko’rish hollari ham qayd etilgan.

Kemirish faoliyatining intensivligi, turli kemiruvchilarning biologiyasi, oziqlanish xususiyati, in va pana tiplari bilan bevosita bog’liq bopladi.

Eng yuqori kemirish faolligi murakkab uya qazuvchi (ayniqsa zarang yerga), puxta popstli urug’lar yoki opsimlikni qattiq qismlari bilan oziqlanuvchi turlar (suv qunduzi, ondatra, plastinka tishli kalamush, qumsichqon, koprsichqon) da kuzatilgan. Tabiiy hayotda va xalq xopjaligida kemiruvchilarning tutgan oprni turli-tuman va benihoyadir. Ular ayniqsa Arktika (lemminglar), Tayga (olmaxonlar), keng bargli oprmonlar (dalasichqonlar, sichqonlar, sonyalar va b.), chopl, yarim sahro va sahrolar (sug’urlar, yumronqoziqlar, kumsichqonlar, olmaxonlar va b.) biotsenozlarining ehtiborli ahzolaridan biri hisoblanadi (41-Rasm). CHopllarda, yarim sahro va sahrolarda ularning qazish faoliyati tuproq hosil boplishida muhim ahamiyat kasb etib, eroziyaning rivojlanishiga ham tahsir ko’rsatadi. Tuproqni yumshatish, yerosti tuproq qatlamlarini yer betiga chiqarish, kemiruvchilar yashash joylarida ko’pincha opsimliklarni yoppasiga yeb qopyishi optloqli, chopl va sahro opsimliklari assotsiatsiya xilma-xilligiga ham tahsir ko’rsatib, begona opsimliklarni tarqalishiga olib keladi. Mayda sichqonsimon kemiruvchilar, sobol, suvsar, qorakuzan, tulki singari qimmatbaho mopynali hayvonlarning kunduzgi yirtqich qushlar va boyopg’lilarning oziqasi sifatida xizmat qiladi. Bobr, olmaxon, ondatra, sug’urlar-muynali hayvonlar muhim ovchilik obhektlari hisoblanadi. Ko’pchilik sichqonsimonlar kemiruvchilar oplat, tulyaremiya, entsefalit, leptosporioz, rikketsioz va boshqa kasalliklarni opzlarida saqlab bunday xavfli kasalliklarni inson va uy hayvonlariga yuqtiradilar. Kemiruvchilar qishloq va oprmon xopjaliklariga katta zarar keltiradi. Oziqa zaxiralariga, idishlar, turli material, buyumlar va inshootlarni zararlaydi.