Mavzu: Ranglarning nomlanishi. Reja kirish 2

RANGLARNING NOMLANISHI
O‘zbek tilida quyidagi rang nomlari keng ko‘lamda ishlatiladi: alvon,
arg‘uvon, bargi karam, binafsha, bug‘doyrang, bo‘z gulgun, gunafsha,
jigarrang, zangori, za’faron, zumrad, qaxrabo, kulrang, ko‘k lojuvard, lola
rang, malla, moviy, moshrang, nafarmon, ol, oq, pista magiz, pistoli, pushti,
sariq, safsar, somonrang, sur, feruza, uchoq kesak qizil, qirmizi, qora,
qora magiz, qoracha, qo‘ng‘ir, havorang.
Xalq tilida ishlatiladigan rang nomlariga e’tibor bering: anordona, aqiq,
bayzo gul, barg rang, baqa tuni, bika, burul, gulnor, guloba, danifa rang,
jigari, jiyron, jusha, zaynovi, zar, zarcha, zarg'aldoq, zoq kaptarbo'yin,
krang, ko‘k temir, lilovi, limurang, manaylikminovi, nowotrang, nilobi,
nimtatir, nim pushti, norgul, olov rang, olma talqon, oq upa suvi, sabzi
rang, saman, sariq kesak siyo(h), sir, savot, surma rang, tillarang, tupori,
turiq, to‘tiyoyi, xamir rang, shaftoli guli, shingob, shinni, shol, qizil
kesak qizg‘aldoq, qovoq sariq, g‘irko‘k g'oliya, hal, haf rang.
Bundan tashqari, Markaziy Osiyolik mutafakkirlar ijodida quyidagi rang
nomlarini tez-tez uchratamiz: azraq, aqxob, alas, asali, asfar, arg‘avoni,
axzar, aqrobi, ahmar, bayzo, bahromi, biijina, vardi, gulfom, damaviy,
yoqutiy, jigargun, jimriy, zaytiy, zulmoni, kabidiy, qofir gul, kuhliy,
la’lfom, lolagun, madsar, miyno, muzaffar, mushkin, nabotiy, naftiy,
nilgun, niliy, noranji, obgun, obrang, ob’yod, obsun, oyna gul, osmoni,
rayhoni, rind, rummoni sabzagun, safod, savsan, samoviy, sandaliy
sandarus, safro, saxar gul, siymagun, siljiy, surmagun, tamriy, tibniy,
tovusiy, tutagiy, usfuriy, utrujniy, uijvoniy, falfoliy, xuniy, shabgun,
shamgun, shafaqgun, shaqoqiy, shingarf, shirfom, qiyirgun, xoliqiy.
Ranglarni xarakterlashda, odatda, asosiy rang nomi, oldidan quyidagi
so‘zlaming ishlatilishi kuzatiladi: dag'al, juda, zulmoniy, iliq, issiq, kam
suv, kir munawar, musaffo nafis, nim, odmi, ochiq, ravshan, rangpar,
sal, sersuv, sovuq, suniq, tin, tiniq, toza, to‘q, xira charog‘on, shab rang,
shaffof, eng yaltiroq, o‘nggan, uchiq va hokazolar.
Quyidagi hollarda esa rang nomi ikki marta takrorlanib kuchaytiriladi:
ko‘k-maxko‘m-ko‘k oppoq, sap-sariq, qip-qizil, qop-qora.
Ustun rang nomi oldidan ba’zi rang nomi ham qo‘shib ishlatiladi.
Masalan: qizil jigarrang, ko‘k yashil.
Rang nomini ifodalashda maxsus affikslar ham bor:
— vash: azraqvash, asfarvash, axzarvash, ahmarvash, safsarvash, usfur;
— doq: zarg‘aldoq, qizg‘aldoq;
— ilt; sarg‘ilt, qizg'ilt;
— i(mtir) yoki «г» o‘mida («1»); ko‘kimtir — (1), oqimtir (1), qizg‘imtir
(1), qoramtir (1), sarg'imtil;
— ish: ko‘kish, oqish, sarg‘ish, qizg‘ish;
— par: rangpar;
— fom: nilfom, norfom;
— cha: ko‘kcha, qoracha;
— chil: oqchil, nomchil.
Shuningdek, o‘zbek tilida rang nomiga aylantirilayotgan predmet nomi
mutlaqo o'zgarishsiz qolishi yoki quyidagi afftkslaridan birini o‘ziga singdirishi
mumkin:
— viy: damaviy;
— gun: gulgun, lolagun;
— i: asali, rayhoni;
— iy: jimriy, zaytiy, yoqutiy;
— mon(i): nafarmon, rummoni, baxramoni, zulmoni;
— obi: gulobi, nilobi;
— on: za’faron;
— rang: kulrang, havorang, jigarrang.
O‘zbekcha rang nomlarini ifodalashda yo‘l-yo‘l, kataqola, ola-bo‘la,
ola-ko‘la, ola-chipor, pesa, taram-taram, targ‘il, chipor, hol-hol, qashqa
singari so‘zlar o‘ziga xos rol o‘ynaydi.
Ranglaiga nom berishning ana shunga o'xshash xususiyatlari Sharqda
qadim zamonlardan beri hukm surib, rivojlanib kelmoqda.
Jumladan, Abu Rayhon Beruniy o‘zining «Kitob al javohir fl ma’rifat
al javohir» («Mineralogiya») asarida turli minerallarva metallaming rangini,
tusini mohirona tasvirlagan. Uning leksikasida faqat rang nomlarining o‘zi
2000 dan oshadi.
Shuningdek, Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur rang nomlaridan
mohirona foydalanganlarini ko‘ramiz.
Mamlakatimizda joriy etilayotgan ranglar nomini standartlashtirishga katta
ahamiyat berilmoqda. Bu tadbir asrimizning ilk choragida olimlardan
N.Nyurberg va R.Lyuter asos solgan kolorimetrik (ranglarga o‘lchashga doir)
tizim bo‘yicha amalga oshirilmoqda.
Gap shundaki, mazkur sistema vositasida
sakkiz millionga yaqin rangni maxsus raqamlar bilan belgilab chiqish
mumkin.
N.Nyurbeig va R.Lyuterlaming kolorimetrik tizimni kamalakning yettita
rangi tarkibida terib chiqilgan sektorlardan iborat doira tarzida tasawur qilish
mumkin. 0 ‘z navbatida bu sektorlar doira markaziga yaqinlashgan sari oqarib,
doira markazidan uzoqlashgan sari qorayib boradi. Doira radiusining taxminan
o'rtalaridan bir gardish o'tganki, undan eng to‘yingan kamalak ranglari
o‘rin olgan.
Kolorimetrik doira sektoiiaridagi barcha ranglar ana shu gardishdagi ranglar
nomi bilan umumlashtiriladi. Ruscha terminologiyada ular quyidagicha
nomlangan: 1 — красный (510 — 490 va 700 — 600 mm to‘lqin uzunligiga
ega bo‘lgan ranglar), 2 — оранжевый (600 — 580 mm to‘lqin uzunligiga
ega bo‘lgan ranglar), 3 — жёлтый (580 — 570 mm to‘lqin uzunligiga ega
bo‘lgan ranglar), 4 — зелёный (570 — 492 mm to‘lqin uzunligiga ega
bo'lgan ranglar), 5 — голубой (492 — 480 mm to'lqin uzunligiga ega
bo'lgan ranglar), 6 — синий (480 — 470 mm to'lqin uzunligiga ega bo‘lgan
ranglar), 7 — фиолетовый (470 — 565 mm to'lqin uzunligiga ega bo'lgan
ranglar), 8 — пурпурный (560 — 600 mm to'lqin uzunligiga ega bo‘lgan
ranglar).
Beruniy ishlatgan terminologiya bo'yicha ranglarni quyidagicha nomlash
mumkin bo‘lardi: 1 — axmarvash ranglar, 2 — noranji ranglar, 3 —
asfarvash ranglar, 4 — axzarvash ranglar, 5 — azraqvash ranglar, 6 —
nilfom ranglar, 7 — safsarvash ranglar, 8 — usfurush ranglar.
Hozirgi o‘zbek tili imkoniyatlaridan kelib chiqib ayni sohalarni nomlash
masalasi esa, bizdan bir qadar mulohaza talab etadi. Chunonchi, bu yerdagi
qizil, sariq, ko‘k kabi faqat uch rang nomidan bo'lak rang nomlari o‘zbek
tilida hozirgacha shu qadar qat’iylashmagan. Masalan: rus tilidagi
«оранжевый» so'zi o‘zbek tilidagi turli adabiyotlarda «qizg'ish sariq»,
«sarg‘ish qizil», «to‘q sariq», «zarg‘aldoq» kabi shakllarda ishlatib
kelinmoqda, bulaming birortasi ham rang nomlari qo'yilayotgan hozirgi
zamon standartlari talabiga javob bermaydi.
Vaholanki, o‘zbek tili lug‘atida «апог» va «nur» so‘zlari bilan bir xil
o‘zakka ega bo'lgan «nor» yoki «noranji» deb atalmish rang nomi ham borki, u rus tilidagi «оранжевый» so‘zining o‘zbek tilidagi aniq taijimasi bo‘la
oladi (hamohanglikka ham e’tibor bering). Shu bilan bir vaqtda bu so‘z
«norg‘ilt» (nor gul), «norg‘imtil», «norfom», «norg‘o‘lashmoq» yoki
«norfomlashmoq» kabi shakllarga ham kira olishi ayni muddaodir.
Asosiy ranglardan «зеленый» («yashil», «zangori»), «голубой»
(«havorang», «osmoni», «zangori», «moviy»); фиолетовый («binafsha»,
«gunafsha», «nafarmon», «safsar») laming o'zbekcha taijima variantlaridan
maqsadga eng muvofiqlarini tanlab olish ham alohida ahamiyatga ega.
«Yashil» so‘zi etimologik planda «yash» (ko‘kat, sabza) «chil», yoki
«yashm» (nefrit) «chil» tarzida vujud topgan bo'lib, «zangor» so‘zi «zinjar»
(ar: mis zangi) yoki «sangi qor» (toj: qor toshi, feruza) kabilar asosida
hosil bo‘lgan. Bulardan birinchisi o‘zbekcha rangnomada fundamental termin
bo‘la olish darajasidir. Biroq, u grammatik jihatdan turlicha tuslana olish
darajasiga ham ko'tarilish bobida biroz takomillashtirishga muhtoj.
«Havorang», «osmoni», «zangori», «moviy» kabi salkambirxil ranglarni
ifoda etuvchi nomlarining orasida asosiy termin vazifasini o‘tay oladigani
«moviy» dir. Etimologik planda u «mo» (arabcha — suv) «viy» asosida hosil
bo‘lgan bo‘lib, «moviyvash», «moviylashmoq» shakllariga osonlikcha kira
oladi.
Yuqoridagi mulohazalarga ko‘ra, kamalakdagi asosiy sakkiz rangning
nomi o‘zbek tilida qat’iy shaklda quyidagicha nomlanishi joizdin 1 — qizil,
2 — nor (noranji), 3 — sariq, 4 — yashil, 5 — moviy, 6 — ko‘k, 7 —
safsar, 8 — shol (qirmizi).
Kolorimetriyada ranglar asosiy xromatik ranglar deb ataladi. Ko‘zimiz
birini ikkinchisidan farqlashi mumkin bo‘lgan xromatik ranglaming hammasi
ana shu sakkiz rangga nisbat berish asosida nomlab chiqiladi. Bu yerdagi
nisbatni, asosan, rangni ifodalayotgan muhitning xususiyati tashkil etadi.
Chunonchi, muhit rangi yoki charog‘onlashtirib, ravshanlashtirib yoki
zulmiylashtirib, boshqa rang bilan omixtalashtirib,dag‘allashtirib yoki
nafislashtirib, turli tarzda aks ettirishi mumkin.