Mavzu: Reja: Kompton effekti

Shunday qilib, de-Broylning korpuskulyar-to‘lqin dualizmi haqidagi tasavvurlarining eksperimental isbotlangan gipotezasi mikroobektlar xususiyati haqidagi tasavvurni tubdan o‘zgartirdi. Hamma mikroobektlarga ham to‘lqinli, ham korpuskulyar xususiyatlar xos, biroq ular mumtoz fizikada to‘lqin ham, zarra ham emas. Mikroobektlarning har xil xususiyatlari bir vaqtda namoyon bo‘lmaydi, ular bir-birini to‘ldirib boradi, faqat ular birgalikda mikroobektni to‘la ta’riflaydi. Taniqli Daniya fizigi N.Borning to‘ldiruvchanlik tamoyili shundan iborat. Shartli ravishda shuni aytish kerakki, mikroobe’ktlar to‘lqin kabi tarqaladi, zarra kabi energiya almashadi.

To‘lqin nazariyasi nuqtai nazaridan, elektronlar difraksiya manzarasida de-Broyl to‘lqinlari intensivligi maksimumiga mos tushadi. Fotoplastinkada olingan maksimumlarda elektronlarning ko‘p qismi tushadi. Lekin, fotoplastinkada har xil joylarga elektronlarning tushish jarayoni individual holda emas. Navbatdagi elektron sochilgandan keyin qayerga tushishini qat’iyan aytish mumkin emas. Elektronlarning u yoki

bu joyga tushishining ma’lum ehtimolligi mavjud xolos. Shunday qilib, mikroobektlar holatini va uning o‘zini tutishini tasvirlash faqat ehtimollik tushunchasi asosida aytish mumkin.

Mikroobektlarni tasvirlashda ehtimollik yondoshuvini kerakligi kvant nazariyasining muhim xususiyatlaridandir. Kvant mexanikasida mikroolamda obektlar holatini tasvirlash uchun to‘lqin funksiya  (psi-funksiya) tushunchasi kiritildi. To‘lqin funksiyasining moduli ² kvadrati fazoning birlik hajmida mikrozarralarni topish ehtimolligiga proporsional. To‘lqin funksiyasining aniq ko‘rinishi mikrozarra joylashgan hajmning tashqi sharoitlari bilan aniqlanadi. Kvant mexanikasining matematik apparati berilgan kuch maydonida joylashgan zarralarning to‘lqin funksiyalarini topish imkonini beradi. De-Broylni cheksiz monoxromatik to‘lqini hech qanday kuch maydoni ta’sir etmaydigan erkin zarraning to‘lqin funksiyasidir.

Difraksion holatlar, difraksiyalar yuz beradiga to‘siqlar o‘lchamlari to‘lqin uzunliklari bilan bir xil bo‘lganda ko‘proq namoyon bo‘ladi. Bu to‘lqinning har qanday fizik tabiatiga, xususan elektron to‘lqinlariga xosdir. De-Broyl to‘lqinlari uchun tabiiy difraksion panjara bu atom o‘lchami tartibidagi fazaviy davrli kristalning tartibli tuzilishidir (taxminan 0,1 nm). Bunday o‘lchamli to‘siqlarni (masalan tiniq bo‘lmagan ekrandagi tuynuk) sun’iy ravishda yaratib bo‘lmaydi, lekin de-Broyl to‘lqinlari tabiatini tushuntirish uchun xayolan tajriba o‘tkazish mumkin. Masalan D kengligidagi yagona tirqishdagi elektronlar difraksiyasini ko‘rib chiqamiz (19.7-rasm).

Tirqish orqali o‘tgan elektronlarning 85% dan ko‘prog‘i difraksiya markaziy maksimumga tushadi. Bu maksimumning (1 burchak yarim kengligi

rasm. Tirqishdagi elektronlar difraksiyasi. O‘ngdagi grafik fotoplastinkadagi elektronlar taqsimoti