Мавзу: Шахарсозликда ёритиш масаласи

Мавзу: Шахарсозликда ёритиш масаласи.
Режа;
1. Ёругликга булган талаб
2. Усимликлар хаётида ёругликнинг тутган урни

Ёруғликка бўлган муносабатга кўра ёғоч ўсимликлар ёруғликсевар, салга чидамли ва яримсояга чидамли турларга бўлинади.

Ёруғликсевар дарахтлар – саксовул, оқ акация, альбиция, қайин, тилоғоч, ботқоқ кипориси, Виржиния можжевильники, ясси шохли(биота), оддий қарағай, платон Қрим қарағайси, Пенсильвания ясени, оддий ясен, Япония сафароси, оқ тут, паст бўйли вяз, клен, Греция ёнғоғи, қора терак, оддий нок, эман, буталар- гребеншик (турли хили) , ингичга баргли лох, қум акация, кумушранг чингиль, амарфа, лабурнум, спирея (турли), четан (рябина).
Ярим сояга чидамли дарахтлар- кумушранг липа, лола дарахти, скушпия, оддий рябина, черемуха, веймут қарағайи, йирик гули могнолия, қора ольха, оддий можжевильник; буталар- қор меваси, сариқ акация, япон бехиси, юмалоқ баргли бояришник, магония ва бошқалар.
Ёруғлик, иссиқлик каби ўсимликлар ҳаётида энергетик омил ҳисобланади. Тўла ёритилганда ўстириш жараёнлари бостирилади ва ўсимлик организмининг ривожланиш жараёнлари тезлашади. Ёруғда ўсувчи ёғоч жинслари гуллаш даврига ва мева тушиш даврига олдинроқ киради, уларнинг мевалари ҳосили сояда ўсадиганларга қараганда мунтазам ва кўпроқ бўлади. Иссиқликдан фарқли равишда ёруғлик ёғоч ўсимлигининг ташқи қиёфасига кўпроқ шакллантирувчи таъсир кўрсатади. Масалан, ёруғликда ўсган дарахтлар конуссимон пояга эга, ерга яқин жойдан йўғон шохларга эга бўлиб, тепа қисми кенг бўлади. Ўрмонда ўсган дарахтларнинг пояси шохлардек тозиланган текис, деярли цилинрдсимон шаклда бўлади, унинг тепа қисми унча катта бўлмайди.
Ўрмонда ўсган дарахтларнинг пояси шохлардек тозиланган текис, деярли цилинрдсимон шаклда бўлади, унинг тепа қисми унча катта бўлмайди. Турли хилдаги дарахтлар ва буталардан гуруҳлар тузиб, уларнинг ёруғликка бўлган муносабатини қатъий ҳисобга олиши керак. Гуруҳ бу ҳисобсиз, одатда, жонли бўлмайди. Ёғоч жинсларининг яшаши ва меъёрида ривожланиши учун ёритишнинг интенсивлиги (ёруғлик кучи) ва давомийлиги (кукуннинг узунлиги) аҳамиятга эга.
Барглари мураккаб ва кенг бўлмаган ёғоч жинслари одатда ёруғликни яхши кўради, йирик оддий яхлит баргли жинслар эса одатда сояга чидамли бўлади. Кесилган барг шаклидаги ва “рангли” лар ёруғликка анча талабчан бўладилар.
Ёруғликка талаб туради. Ёғоч жинсларининг иссиқ жойлардан анча совуқроқ жойларга силжишида (маданиятда) ёруғликка бўлган эхтиёж ортади ва аксинча. Бундан ташқари, ёруғликка талаб озиқланиш шароитларига боғлиқ: кучсиз тупроқда ёруғликка бўлган талаб ортади.

Ёғоч жинсларининг интенсив ёруғликка бўлган талаби уларнинг муҳим хусусияти ҳисобланади ва мазкур жой учун жинсларни танлашда ва жинсларнинг ўсимликларга қўшилишида доим ҳисобга олиниши керак. Акс ҳолда ёруғлик етишмаслиги ўсимликларнинг ривожланишига ва уларнинг декоратив сифатларига салбий таъсир кўрсатади. Ёруғликсевар турларга яхши ёритилган жойлар ажратиши, уларнинг массивларда салсеварларга қараганда сийракроқ қилиб ўтказиш керак; чунки поянинг сояда қолган новдалари тезроқ ўлади.

Сояга чидамли дарахтлар ва буталар массивлар ичига ёки шимолий томонга мўлжалланган четига ўтказилади.
Сув- ўсимликларнинг ҳаёти (уруғнинг униши, ўсиш, ассимиляция жараёнлари) усизмумкин бўлмаган зарур элемент. Сув ўсимликка тупроқдан томирлари орқали келади, шунинг учун тупроқнинг намлиги унинг сув Билан таъминланганлик кўрсаткичи ҳисобланади. Ўсимликларнинг нормал ривожланиши учун ҳавонинг намлиги ҳам катта аҳамиятга эга.
Ҳавонинг нисбий намлиги камайиши билан тупроқдаги сувнинг буғланиши, шунингдек уни ўсимликлар томонидан истеъмол қилиниши сезиларлижаражада ортади. Ёғоч жинсларининг кўпчилик турлари учун энг қулай ҳаво намлиги 70-80% ҳисобланади. Бундай шароитларда фотосинтез яхшироқ кечади. Ўзбекистоннинг турли районларида вегетация даврида ҳавонинг ўртача кўп йиллик нисбий намлиги 10дан 25%гача оралиқда ўзгариб туради, бунда июл-август ойларида у энг паст даражада бўлади. . Нам ҳавода ўсимликлар намликни камроқ буғлантиради, ўсиш кўчаяди; қуруқ ҳавода эса аксинча. Нисбатан иссиқ қуруқ қишларда.
Усимликларда новдаларнинг баъзан қуриб қолиши кузатилади. Тупроқ ва ҳаво намлиги шароитлари ўсимликларнинг ташқи кўринишига, уларнинг анатомик тузилишига ва физиологик вазифаларига таъсир кўрсатади. Қурғоқчилик районларида ўсимликларда барг пластинкаси кичраяди, туклар сони ортади, мум пайдо бўлади.
Ёғоч жинсларини сувга эҳтиёжига кўтара уч гуруҳга ажратиш мумкин:
1. намликка талабгор (гигрофитлар)- ортиқча намланган тупроқларда ўсади (ботқоқ кипариси, толлар, лапина, терак, қора ольха ва бошқалар):
2. намликка ўртача талабгор (мезофитлар)- етарлича намланган жойларда табиий равишда ўсиб чиқади (барглардан –амур бархати, қалин қайин, силлиқ вязь, клен-явар, ўткир баргли клен, майда баргли липа, магнолия, оддий рябина, оддий ясен; игнабарглилар – тиканли арча, кумушсимон арча, тисс);
3. намликка талаби кам анча қуруқ ёки камроқ қуруқ ўсиш жойига қониқиб яшайди (барглилардан – Япон беҳиси, айлант, қайрағоч, оқ акация, аморфа, қайин, оддий брючина, каркас, бояришник, пас бўйли вяз, олча, гледичия ва бошқ.; игнабарглилардан – биота, тиканли арча, виржиния ложжевельники, қоғоз можжевельники, Қрим қарағайи, оддий қарағай).
Ярим саҳро ва саҳролардаги ёғоч ўсимликлари намликка талаби наҳоятда камдир. Суғориладиган ерлардаги атмосфера ёғинлари ассортиментни танлашда ҳол қилувчи омил бўла олмайди. Суғорилмайдиган чўл ҳудудларида ёғинлар кенгбаргли ёғоч жинсларининг ҳаётини таъминлай олмайди. Бу ерда кўкаламзорлаштириш учун саксовул, черкез, қандиш, қум акацияси ва бошқа шу каби қурғоқчиликка чидамли турларини танлашга тўғри келади.
Ўзбекистонда ўсимликлар интродукциясива акклиматизацияси муваффақиятлари кўкаламзорлаштирувчилар учун жинслар ассортиментини кенгайтириш имконини беради. Парклар ва ўрмон паркларни лойиҳалашда баъзан сув тошқинлари пайтида сув босадиган дарёларнинг сувлоқ тошқинлари пайтида сув босадиган дарёларнинг сувлоқ пичанзорларида пастқам ерларни ўзлаштиришга тўғри келади. Бундай участкаларда илдиз сиситемасини узоқ вақт сув босишишин зарарсиз кўтара оладиган ёғоч жинсларинигина ўтказиш мумкин.

АДАБИЁТЛАР
1, Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4 – жилд. – Т. “Ўзбекистон”, 1996.
2, ШНК 2.07.01.03 Шаҳарсозлик. Шаҳар ва Қишлоқ аҳоли пунктларини ривожлантириш ва қурилишни ривожлантириш. Ўзбекистон Республикаси Давлатархитектура ва қурилиш қумитаси. Тошкент 2009 й.
3, Гарохов В.А. Люмос Л.Б. Растаргаев О.С. “Инжинерная блогоустройства городских тиретория” Москва 1985 г.
4, Худойбердиев А.Х. “Транспорт ва инженерлик ободонлаштириш” Самарқанд 2013 й.