3-мавзу. Талаб ва таклиф таҳлили асослари

3-мавзу. Талаб ва таклиф таҳлили асослари
3.1. Товарлар ва хизмат ишларига бўлган талаб ва эҳтиёж тўғрисида тушунча

Талаб - бу товар ишлаб чиқариш категориясига мансуб бўлиб, ижтимоий-иқтисодий категориядир. Бу бозорга чиқарилган конкрет (аниқ) товарларга бўлган кишиларнинг эҳтиёжини ифодалаш шаклидир. Талаб эҳтиёж категориясига асосланган бўлади.

Эҳтиёж-кишиларнинг ижтимоий талабини қондришдир. Эҳтиёд талабнинг моҳиятини, хажмини, таркибини ва динамикасини ифодалайди. Шунинг учун товарларга бўлган эҳтиёж талабга нисбатан илгари пайдо бўлади. Амалиётда талаб қиймат кўрсаткичлари билан ифодаланади. Эҳтиёж ҳам, қиймат ҳам, натурал кўрсаткичларда ифодаланади.
Талаб - аҳолининг маблағлари бўлган шароитла товарларга бўлган бозордаги эҳтиёжини ифодалаш шаклидир. Шундан қилиб талаб ва эҳтиёж орасида қуйидаги фарқлар мавжуд:

• 
  Миқдорий: Бунда эҳтиёж хажми талаб хажмидан кўпдир;
  
• 
  Фақат бозорлар товарлар биан тўлиб тошганда, ахолининг пул даромадлари кўпайиб кетган холларда талаб ва эҳтиёж бир-бирига мос келади. Бошқачасига айтганда, аҳоли қанча товарга эҳтиёж сезса, шунча миқдорга товар харид қилиши мумкин;
  
• 
  Ўз табиати бўйича талаб бозор категорияси бўлиб, ижтимоий ишлаб чиқаришда товар - пул муносабатлари билан боғлиқдир. Эҳтиёж эса бозорга, ижтимоий муносабатларга ва бошқа омилларга боғлиқ бўлмаган ҳолда амал қилади;
  
• 
  Эҳтиёж маълум даврларда ўзгариб туради. Талаб маълум даврларга (мавсум йилга) илмий асосланган ҳолда белгилаб берилади.
  

Эҳтиёж ва талабнинг боғлиқлигини таҳлил қилиш асосида талабнинг бир қанча белгилари бўйича қуйидаги турларини ажратиш мумкин:

• 
  Талаб эҳтиёжга мос келади;
  
• 
  Талаб эҳтиёждан орқада қолади.
  

Харидорларнинг аниқ турдаги товарларга муносабати белгиси бўйича талаб қуйидаги турларга ажратилади:

• 
  Салбий талаб. Мсалан, сабзавотлар таркибида заҳарли моддаларнинг бўлиши; камёб товарларнинг сотилиши;
  
• 
  Пассив талаб. Бунда туриб қолган товарларга талаб йўқолади;
  
• 
  Тўла қийматли талаб. Тўла қийматли талабга эга бўлган маҳсулотларга нон, ёғ, сут каби доимо талаб қилинадиган маҳсултлар киради.
  
• 
  Мавсумий талаб.
  
• 
  Камайиб борувчи талаб. Кишиларнинг даромади камайгандаги талаби.
  
• 
  Хаддан ташқари ошиб кетган талаб. Бундай талаб ишлаб чиқарувчилар маълум хилдаги товарлар нархини оширсалар ҳам талабни қондиролмайдилар.
  
• 
  Бир меъёрда турмайдиган талаб.
  
• 
  Яширин талаб. Бу талаб хилини хақиқий имкониятлар билан амалга оширилган имкониятлар орасидаги фарқ ташкил этади.
  

Ўондирилмаган талааб хажмини, айниқса яширин талаб хажмини ҳисоблаб чиқиш ва уни ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, шунга қараб келажакдаги талаб ҳажми, товарларни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган хом - ашё ресурслари аниқланади. Талабга баҳо бермасдан бозорни шу кундаги товарлар ва уни сотиш бўйича хизмат ишлари билан тўлдириш ишларини бошқариш мумкин эмас.
Товарларни харид қилиш хажмига қуйидаги омиллар гуруҳи таъсир этади:

1. 
   Физиологик:
   
2. 
   Ижтимоий-рўзғор;
   
3. 
   Ишлаб чиқариш омиллари (маҳсулот нави, тури, сифати);
   
4. 
   Иқтисодий омиллар (ахоли даромадининг даражаси, товарлар нархи, инфляция);
   
5. 
   Об-хаво шароитлари.
   

Шундай қилиб, турли хилдаги маҳсулотларга талабнинг шаклланиши уларга бўлган эҳтиёжни ўрганиш ва шаклланишига асосланади. Уларни бошқариш давлат томонидан маълум ёки зарурий дастаклар ва рағбатлантириш усулларидан фойдаланиш йўли билан ижтимоий -иқтисодий сиёсатга мувофиқ олиб борилади (амалга оширилади).
Талабни бошқариш мобайнида бир қатор омиллар комплексини ҳисобга олиш зарур:

• 
  Товарлар нархи ва уларнинг ўзгариш мумкинлиги;
  
• 
  Ахоли пул даромадларининг ўзгариши, уларни ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги тақсимланиши;
  
• 
  Импорт товарларни етказиш;
  
• 
  Озиқ-овқат маҳсулотларини уй шароитида сақлаш;
  
• 
  Ахолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан ўз-ўзини таъминлаш хажмининг ўсиши.
  

Эҳтиёж. Товарлар ва хизмат ишларига бўлган эҳти.ёж икки гуруҳга ажратилади:
I гуруҳ: Энг зарурий буюмлар - озиқ-овқат, уй-жой, кийим-кечак кабиларга бўлган эҳтиёж. Уларга бўлган талаб биологик эҳтиёждан, айрим хил товарлар бўйича эса умумий - ижтимоий ва маданий - маиший, яшаш шароитларга бўлган талабдан келиб чиқади.
II гуруҳ: Унча зарур бўлмаган буюмлар - атир-упалар, норкалар, норкали шубалар, яхта ва бошқаларга бўлган талаб.
Бизнинг этиёжимизни моддий буюмлар сингари хизмат ишлари ҳам қондиради. Масалан, юристлар маслаҳатидан фойдаланиш, автомобилларни таъмирлаш, соч олдириш ва бошқалар. Одатда товарлар ва хизмат ишларига бўлган эҳтиёжлар ўртасида унчалик катта фарқ йўқ. Умман олганда моддий неъматларга бўлган эҳтиёж амалиётда (хақиқий маънода) чексиздир, яъни товарлар ва хизмат ишларига бўлган моддий эҳтиёжни тўлиқ қондириш мумкин эмас. Демак, маълум вақтларда алохида шахслар, ташкилотлар, хўжаликлар, бутун жамият ўзларининг кўпгина эҳтиёжлари қондирилмай қолганини сезади. Бизнинг эҳтиёжларимиз хақиқатда чексиз бўлиб, ресурларимиз чекланганлиги туфайли биз жамиятнинг барча моддий талабларини қондириш имкониятига эга эмасмиз. Бизнинг қиладиган ишимиз, бу эҳтиёжларни янада тўлароқ қондиришга қаратилиши зарур.