Mavzu: Shamsul millat-turkiy adabiyot gultoji Kun shiori

ul- aynlug`kaMuhomat at- Muhokamat ul-lug`atayn- asari 1498-yilda yaratilgan.Ushbu asar tilshunosligimiz xazinasidagi bebaho gavhardir.Alisher Navoiy tilning ijtimoiy hodisa ekanligiga alohida urg`u qaratadi.O`zbek tilidagi ifoda imkoniyatlarining boyligini namoyish qiladi.har bir so`zdagi ma`no nozikliklarini juda ishonchli tarzda ,mantiqiy dalillar bilan ko`rsatib beradi.U arab,fors,hindiy tillari qatorida o`zbek tilining ham eng qadimiy tillardan biri ekanligini alohida ta`kidlaydi.Fikrlarini qiyoslash usulidabn foydalangan holda bayon atadi.Buning uchun u fors-tojik tilini jalb etadi.Biroq biror o`rinda ham u xolislikdan chekinmaydi.Adib turkiy tildagi yuzta fe`lni keltirib , ularning ma`nosini anglatadigan so`zlarning fors tilida mavjud emasligini ko`rsatadi.Asarda “yig`lamoq”fe`lining ma`doshlari haqida so`z yuritiladi va darajalari qayd etiladi.Yig`lamoq-yig`lamsinmoq-ingramoq-singramoq-siqtamoq-o`kurmak kabi va aynan “o`kurmak” so`zini fors tilida ifodalaydigan so`z yo`q ekanligi keltirib o`tiladi.
ajaTaukimrixi mul - Tarixi muluki ajam 1448-yilda yozilgan ushbu asarda tarixiy shaxslarning,hakimlarning hikmatlaridan namunalar ham keltiriladi.Buqrot hakim “debdurkim,umr qisqadur,ish uzun.Oqil uldurkim, bu qisqa umrni bir nimaga sarf qilg`aykim,zaruratroqdur,ya`ni oxirat maslahati va tengri taolo rizosi”.Yoki,”Aristotilis hakim Aflotunning shogirdidur,Iskandarning vaziri erdi.aning so`zlaridan budurkim, podshoh ulug` rudga o`xshar va atboi arig`larg`akim,ul ruddin ayrildilarkim,ud rud suyig`a har hol bo`lsa ,arig`larg`a hamul holdur.Ul chuchuk suv bo`lsa ,bular chuchuk;ul achig` bo`lsa ,bular achig`;ul sof bo`lsa,bular sof; ul loy bo`lsa, bular loy.Pas,podshohg`a vojibdur-g`oyat hikmat va e`tidol bila,to mulk barqaror bo`lg`ay.Yo`qki ,barchag`a nima bergay bee`tidolliq bila ,to mulk buzulg`ay.
ul- maoXaniyyin zo - Xazoyin ul-maoniy Alisher Navoiy 1492-1498-yillarda Husayn Boyqaroning taklifi bilan o`zining barcha she`rlari,jumladan ,avvalgi rasmiy devonlariga kirgan she`rlarini ham to`plab Xazoyin ul-maoniy nomli yirik kulliyot yaratadi .Ushbu kulliyot to`rt devonni o`z ichiga olganligi uchun”Chor devon”nomi bilan ham mashhurdir.Alisher Navoiy to`rt devonning har biriga inson umrining fasllariga moslab nom beradi.Shu ma`noda :
7-8 yoshdan 20 yoshgacha bo`lgan davrni inson umrining bahori deb atadi va kulliyotning birinchi devonini “G`aroyib us –sig`ar”(Bolalik g`aroyibotlari) deb nomladi.
20 yoshdan 35 yoshgacha bo`lgan davrni inson umrining yozi deb belgiladi va “Navodir ush-shabob” (Yigitlik nodirliklari) deb atadi.
35-45 yoshni umrning kuziga qiyos etdi va “Badoye ul-vasat” (O`rta yosh go`zalliklari) deb nomladi.
45-60 yoshni umrning qishiga o`xshatib “Favoyid ul-kibar” (Keksalik foydalar)deb atadi.
Dars so`nggida o`quvchilarga berilgan “To`g`ri”,”Qisman to`g`ri”,”Noto`g`ri” kartochkalri yig`ib olinadi va g`olib guruh aniqlanadi.
Uyga vazifa: Alisher Navoiy haqida internеt manbalaridan ma`lumot top`lash.

Shayx Ahmad bin Xudoydod Taroziy «Funun al-balog‘a» asarida (hijriy 840 – milodiy 1436–1437-yillar) o‘z davridagi o‘nta she’riy janrlarga tavsif beradi (qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy, masnaviy, tarje’, musammat, mustazod, mutavval, fard). Biz yaxshi bilamizki, Navoiy ijodida – «Xazoyin ul ma’on iy»d a she’riy janrlarning 16 ta xili mavjud. Ularning orasida eng barakalilaridan biri ruboiy ekanligini mutaxassisl ar ko‘p marta ta’kidlashgan.«Nazm ul-javohir» («Gavharlar tizmasi») asari, asosan, tasavvuf g‘oyalari targ‘ibiga bag‘ishlangan.

Unda tasavvufdagi asosiy tus huncha va tamoyillar nihoyatda sodda va tushunarli tilda talqin qilinadi. Masalan, «Ro’a aboka yuro’uka» («Otangga rioyat qil – bolangdan qaytadi») hadisi uchun quyidagi ruboiy keltirilgan:Farzand ato qullig‘in chu odat qilg‘ay,Ul odat ila kasbi saodat qilg‘ay,Har kimki atog‘a ko‘p rioyat qilg‘ay,O‘g‘lidin anga bu ish siroyat1 qilg‘ay.Adib otaga xizmat qilishning sharofatini birinchi ikki misrada ko‘rsatib bermoqda. Keyingi misrada esa yana shu fikrga qaytilgandek ko‘rinadi, ammo endi natijada ayirma bor. Har
kim ekkanini o‘radi, deganlaridek, otaga qilingan hurmat va ehtirom, albatta, qaytadi, ammo uni qaytaruvchi odam mutlaqo boshqa bo‘ladi. Mana shu boshqa odam esa keyingi avlod vakili – otasiga yaxshi munosabatda bo‘lgan o‘g‘ilning farzandlaridir.
Demak, ko‘pchilik («el») bir fikr bildirar ekan, bu tasodifiy bo‘lmaydi. Ular bir kishidan o‘zini olib qochsa, o‘sha odam elning yomoni bo‘ladi. Buning sababi esa o‘sha kishining fe’l-atvoridir («ahvolida idbor nishoni»). Bunday odamning yomonligi faqat o‘zi uchun emas, balki barcha uchun ham zararlidir. Adib uni «ulus baloyi joni», ya’ni «elning joniga bitgan balo» sifatida ta’riflamoqda. Tugal xulosa esa oxirgi misrada ifodalangan. Bunday odam o‘zining yoki o‘zi mansub bo‘lgan elninggina emas, balki butun «olam elining yomoni»dir. Shoirning «yamon» so‘zini ikki marta qo‘llashi orqali aytmoqchi bo‘lgan fikri alohida ta’kidlanyapti.Navoiy lirikasida odam va olam, hayot va uning go‘zal-liklari madh etiladi. Adib lirikasida yuksak insonparvarlik, ezgulik g‘oy alari ruboiy orqali ham aks etgan. Navoiyning «Xazoyin ul-ma’oniy» asari, aslida, to‘rtta mustaqil devondan tashkil topgan. Shuning uchun ham u xalq orasida «Chor devon» – «To‘rt devon» nomi bilan mashhur bo‘lgan edi. Navoiy ijodini uzoq yillar davomida jiddiy o‘rgangan taniqli adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov shunday deb yozgan edi: «Mabodo Navoiy boshqa asar yozmasdan faqat «Xazoyin ul-ma’oniy»ni, hatto uning tarkibidagi bitta devon – «G‘aroyib us-sig‘ar» yoki «Navodir ush-shabob», yoxud «Favoyid ul-kibar»ni yaratganda ham adabiyotimiz tarixida eng ulug‘ shoirlarimizdan biri bo‘lib qola berar edi». Bunga qo‘shimcha qilib aytish mumkinki, agar Navoiy boshqa janrlarda ijod qilmasdan, faqat ruboiylari tufayli ham mana shunday ulkan obro‘ va martabaga ega bo‘laverar edi. «Xazoyin ul-ma’oniy»da Navoiy o‘z zamonasidagi deyarli
barcha lirik janrlar namunasini bergan
IX.Uyga vazifa berish: O’rganilgan mavzu savollariga javoblar tayyorlash.
O’quv tarbiya ishlari bo’yicha direktor
o’rinbosari: _____ ___G.Yarlaqobova
23-noyabr 2018-yil 10-ab-sinf Adabiyot

Mavzu: A.Navoiy g`azallarida she`riy san`atlarning qo`llanishi

I. Darsning maqsadi:
a) Ta’limiy: Badiiy asar syujetida aks etgan nutq tiplarini , tasvir mulohazalarini ozgalarga tushuntirib bera olish ,tasvirlangan voqea-hodisalar,obrazlar tizimiga munosabat bildira olish layoqatlarini shakllantirish.
b) Tarbiyaviy: O`quvchilarda mustaqil fikr yuritish, olgan bilimlarini hayot bilan bog`lay olish, ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, estetik did axloqiy sifatlarini kasb-hunarga qiziqish layoqatlarini shakllantirish.
v) Rivojlantiruvchi: Mustaqil ishlash va fikrlash orqali bilim olish, xotirani mustahkamlash, tez fikrlash layoqatlarini shakllantirish.
II.Dars turi: umumlashtiruvchi
III.Darsda qo`llaniladigan metodlar: bahs-munozara
IV.Darsda foydalaniladigan jihozlar : badiiy asarlar
V.Darsning borishi:
1.Tashkiliy qism: a)salomlashish, b)tozalikni aniqlash, d)davomatni aniqlash
c) darsga tayyorgarlik ko`rish .
2. Uyga vazifani so`rab baholash: a) og`zaki so`rov .
VI.Yangi mavzuni tushuntirish :
Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylar ijodi jahon adabiyotining eng porloq namunalari sifatida e’tirof etiladi.Badiiy ijodning ikki tilda yaratilishi ham shu davrning muhim xususiyatlaridan edi. Navoiy, Bobur mirzo, Husayn Boyqaro, Sulton Ahmad mirzo (1451–1494) singari ijodkorlar ikki tilda she’rlar yaratgan. Zullisonaynlik an’anasi ham Navoiy timsolida o‘zining oliy cho‘qqisiga ko‘tarildi. Alisher Navoiy boshchiligidagi adabiy harakat turkiy til mavqeyi uchun qattiq kurash olib bordi va bu borada olamshumul g‘alabalarni qo‘lga kiritdi.Alisher Navoiy faqat o‘zbek emas, balki butun turkiy xalqlar adabiyoti, jahon xalqlari adabiyoti tarixidagi eng noyob hodisalar silsilasiga mansub bo‘lgan buyuk shaxsdir. U qoldirgan merosning soni va hajmigagina emas, balki ular ning
mazmun va yuksak badiiyatiga ko‘ra ham tengsiz adibdir. Navoiyning kichik zamondoshi Zahiriddin Muhammad Bobur buni juda muxtasar tarzda ifodalab bergan: «Alisherbek naziri yo‘q kishi erdi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas. Olti masnaviy kitob nazm qilibtur, beshi «Xamsa» javobida, yana biri «Mantiq ut-tayr» vaznida «Lison ut-tayr» otliq. To‘rt g‘azaliyot devoni tartib qilibtur: «G‘aroyib us-sig‘ar», «Navodir ush-shabob», «Badoyi ul-vasat», «Favoyid ul-kibar» otliq. Yaxshi ruboiyoti ham bor. Yana «Mezon ul-avzon» otliq aruz bitibtur... Forsiy nazmda «Foniy» taxallus qilibtur. Yana musiqiyda yaxshi nimalar bog‘labtur. Yaxshi naqshlari va yaxshi peshravlari bordur».Navoiy adabiyotshunos sifatida o‘zbek adabiyoti taraqqiyotiga xizmat qiladigan ko‘plab ilmiy asarlar muallifidir. Xususan, uning o‘zbek adabiyoti va madaniyati tarixi uchun noyob manba sifatida katta ahamiyatga ega «Majolis un-nafois» asarida 459 ta shoir, yozuvchi, ijodkor haqidagi ma’lumotlar jamlangan.
Shayx Ahmad bin Xudoydod Taroziy «Funun al-balog‘a» asarida (hijriy 840 – milodiy 1436–1437-yillar) o‘z davridagi o‘nta she’riy janrlarga tavsif beradi (qasida, g‘azal, qit’a, ruboiy, masnaviy, tarje’, musammat, mustazod, mutavval, fard). Biz yaxshi bilamizki, Navoiy ijodida – «Xazoyin ulma’on iy»d a she’riy janrlarning 16 ta xili mavjud. Ularning orasida eng barakalilaridan biri ruboiy ekanligini mutaxassisl ar ko‘p marta ta’kidlashgan.«Nazm ul-javohir» («Gavharlar tizmasi») asari, asosan, tasavvuf g‘oyalari targ‘ibiga bag‘ishlangan. Unda tasavvufdagi asosiy tus huncha va tamoyillar nihoyatda sodda va tushunarli tilda talqin qilinadi. Masalan, «Ro’a aboka yuro’uka» («Otangga rioyat qil – bolangdan qaytadi») hadisi uchun quyidagi ruboiy keltirilgan:Farzand ato qullig‘in chu odat qilg‘ay,Ul odat ila kasbi saodat qilg‘ay,Har kimki atog‘a ko‘p rioyat qilg‘ay,O‘g‘lidin anga bu ish siroyat1 qilg‘ay.Adib otaga xizmat qilishning sharofatini birinchi ikki misrada ko‘rsatib bermoqda. Keyingi misrada esa yana shu fikrga qaytilgandek ko‘rinadi, ammo endi natijada ayirma bor. Har kim ekkanini o‘radi, deganlaridek, otaga qilingan hurmat va ehtirom, albatta, qaytadi, ammo uni qaytaruvchi odam mutlaqo boshqa bo‘ladi. Mana shu boshqa odam esa keyingi avlod vakili – otasiga yaxshi munosabatda bo‘lgan o‘g‘ilning farzandlaridir.
VII.Uyga vazifa berish: O’rganilgan mavzu savollariga javoblar tayyorlash.

O’quv tarbiya ishlari bo’yicha direktor

o’rinbosari: _____ ___G.Yarlaqobova
19-dekabr 2018-yil 10-ab-sinf Adabiyot

Mavzu: Badiiy adabiyotda Bobur obrazi

I. Darsning maqsadi:
a) Ta’limiy: Badiiy asar syujetida aks etgan nutq tiplarini , tasvir mulohazalarini ozgalarga tushuntirib bera olish ,tasvirlangan voqea-hodisalar,obrazlar tizimiga munosabat bildira olish layoqatlarini shakllantirish.

b) Tarbiyaviy: O`quvchilarda mustaqil fikr yuritish, olgan bilimlarini hayot bilan bog`lay olish, ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, estetik did axloqiy sifatlarini kasb-hunarga qiziqish layoqatlarini shakllantirish.

v) Rivojlantiruvchi: Mustaqil ishlash va fikrlash orqali bilim olish, xotirani mustahkamlash, tez fikrlash layoqatlarini shakllantirish.

II.Dars turi: umumlashtiruvchi

III.Darsda qo`llaniladigan metodlar: bahs-munozara

IV.Darsda foydalaniladigan jihozlar : badiiy asarlar

V.Darsning borishi:

1.Tashkiliy qism: a)salomlashish, b)tozalikni aniqlash, d)davomatni aniqlash

c) darsga tayyorgarlik ko`rish .
2. Uyga vazifani so`rab baholash: a) og`zaki so`rov .

VI.Yangi mavzuni tushuntirish :

1993-yil 23-dekabrda tashkil etilgan Xalqaro Bobur jamg‘armasi Bobur ijodini o‘rganishda katta ishlarni amalga oshird i. Jamg‘armaning ilmiy ekspeditsiyasi 10 dan ortiq Sharq mamlakatlari bo‘ylab ilmiy safarlar uyushtirib, Bobur va bo buriylar qadamjolari, ularning ilmiy merosiga oid yangi

ma’lumotlar to‘plab, ularni ilmiy iste’molga kiritdi.
Bomiyonga yaqin yetganlarida biz ning ortda qolgan uruq chodirlarini ko‘radilar. Ularni biz deb xay ol qilib tezda, qaytadilar. O‘rdalariga borib, hech narsaga qaramay ko‘chadilar. Orqalariga qaramay o‘zlarini Yakka o‘lang yerlariga tortishadi.Shayboniyxon1 Balxni2 qamal qilgan edi. Balxda Sulton Qulichoq qo‘rg‘onbegi edi. Shayboniyxon ikki-uch sultonni uch-to‘rt ming kishi bilan Badaxshonga3 hujum qilish uchun yubordi. U payti Muborakshoh va Zubayr4 kelib yana Nosir mirzoga qo‘shilgan edilar. Burunroq qasos va keklari bor edi. Kishmning pastida Shohidonda Kishm daryosining sharqiy tarafda lashkar tortib o‘tirganlarida o‘zbaklar tong otmayoq tungi qirg‘inga yopirilib kelib, Kishm daryosini kechib o‘tib, Nosir mirzoning ustiga yurdi. Nosir mirzo darhol o‘zini qirga tortdi. Qirdagi odamlarini yig‘ishtirib, karnay chaldirib, olg‘a siljigancha o‘zbaklarni surib qochirdi. Kishm daryosi katta edi. O‘zbaklar shu suvdan kechib kelgandilar. Ularning ko‘pchiligi o‘q yedi, qilich ostida qoldi. Juda ko‘p kishisi qo‘lga tushdi. Suvda ham ko‘p kishi o‘ldi.Muborakshoh va Zubayr (Nosir) mirzodan yuqoriroqda – Kishm tarada edilar. Ularning ustiga yuborilgan o‘zbaklar ularni qirga qochirdi. Nosir mirzo yovni qochirayotganida bundan xabar topib, o‘sha odamlar ustiga yurdi. Yuqoridan Ko‘histon6 beklari (Mubor akshoh va Zubayr) ham otliq-yayovini yig‘ib jangga kirishlari bilan, o‘zbaklar turish bera olmadilar, qochdilar. Bu jamoatdan ham ko‘p kishi qo‘lga tushdi, ko‘p kishi o‘q yedi, qilichda chopildi va suvda oqdi. Chamasi ming-ming besh yuz o‘zbak o‘ldi. Nosir mirzoning bir yaxshi zafari mana shu edi. Bu xabarni Kohmard sayxonligida ekanligimizda Nosir mirzoning kishisi keltirdi.

VII.Uyga vazifa berish: Badiiy adabiyotda Bobur obrazi

O’quv tarbiya ishlari bo’yicha direktor
o’rinbosari: _____ ___G.Yarlaqobova
16-yanvar 2019-yil 10-ab-sinf Adabiyot