Mavzu: Shaxs faoliyati. Faoliyat haqida umumiy tushuncha Reja

Mavzu: Shaxs faoliyati. Faoliyat haqida umumiy tushuncha

Reja:

1. Shaxs va uning faolligi

2. Faoliyat turlari
3. Jismoniy va aqliy harakatlar
4. Ijtimoiy xulk motivlari va shaxs motivatsiyasi
5. Motivlarning turlari.

Shaxs va uning faolligi. Jamiyat bilan doimiy munosabatni ushlab turuvchl, uz-uzinl anglab, har bir harakatini muvofiklashtkuvchl shaxsga xos bulganeng muxim va umumiy xususiyat — bu uning faollIgIdIr. FaoRik (lotincha «actus» - harakat, «activus» - faol so' zlaridan kelib chlkkan tushuncha) shaxsnIng xayotdagi barcha hattl harakatlarini namoyon etishini tushuntlruvthi kategorlyalardir. Bu-usha oddly kulimfzga kalam olib, biror chizikcha tortish Sian boglik elementar harakadmizdan tortib, toki llodiy uygonish paytlarlmizda amalga oshiradigan mavxum fllalashimizgacha bulgan murakkab harakatlarga alokador IshlarknIzn1 tushuntIrlb beradi. Shuning uchun ham psixologlyada shaxs, uning ongi va uz-uzini anglashi muammolari uning faolligi, u yokl bu faollyat turlarida ishtiroki va unl uddalashiga alokador sifatlari orkall bayon etiladi. Fanda bison faolligining asosan ikki turf farklanadl: A. Tashki faollik- bu tashkaridan uz ichkl Istak-xoxIshlarlmIz ta'sirida bevosita kurish, kayd qilish mumkin bulgan harakatlarlmiz, mushaklarimizning harakatlari orkali namoyon bo' lad igan faollik. B. Ichki faollik —bu bir tomondan u yokl bu faoliyatni baJarlsh mobaynidagi fiziologik Jarayonlar (moddalar almashinuvl, kon aylanish, nafas ollsh, bosim uzgarlshlari) hamda, ikkinchl tomondan, bevoslta psixik Jarayonlar, ya'ni aslida kurinmaydigan, lekin faollyat kechishiga ta'sir kursatuvchi omillarni uz ichiga oladi.

Misol tarikasida xayotdan shunday manzarani tasavvur kilaylik: uzok ayrilikdan sung ona uz farzandl vIsollga yetdi. Tashkl faolllikni biz onaning bolasiga intilishi, uni kuchoklashi, yuzlarini slylashi, kuzlarldan okkan sevinch yoshlarida kursak, ichki faollik- usha kuz yoshlarini keltirib chikargan fiziologik Jarayonlar, ichki soginchning as1 sabablarl (ayrillk muddatI, nochorlik tufayll ayrilik kabi yashtrin motivlar ta'siri), kurib idrok kilgandagi uzaro bir-birlarlga IntIlishni ta'miniovchl ichkl, bir qarashda kuz bilan ilgab buknaydlgan emotslonal holatlarda namoyon bocladl. LekIn shu manzarani bevosita guvoxl bo'lsak ham, taxminan qanday Jarayonlar kechayotganlIgIni tasavvur qilishirniz mumkin. Demak, ikkala turn faollik ham shaxsiy takiba va rivollanishning asosini tashkil etadi. Bir qarashdp har bir aniq shaxsga uning extiyojlariga bogllk bo'llb tuyulgan bunday faollik turlari aslida ijtimoiy xarakterga ega bo'llb,shaxsning jamiyat bilan bo'ladigan murakkab va uz are munosabatiarining okibati xisoblanadi Inson faolligi «harakat», ofaoliyat», «xulk» tushunchalari bilan chambarchas bogllk be' lib, shaxs va uning mg! masalasiga borib takaladi. Shaxs aynan turf! faolliklar jarayonida shakilanadi, uzligini namoyon kiladi ham. Demak, faolllk yoki inson faoliyati passiv jarayon bulmay, ongli ravishda boshkariladigan faol Jarayondir. Inson faolligini mujassamlashtiruvchi harakatlar jarayoni faoliyat deb yuritdadl. Ya'ni, faoliyat- bison ongi va tafakkurl bilan boshkariladigan, undagi turli-tuman extiyoJlardan kellb chikadigan, hamda tashki olamni va uz-uzinl uzgartirish va takomillashfirishga karatilgan uziga xos faolllk shaklidir. Bu-yosh bolaning real predmetlar moxiyatini uz tasavvurlarl doirasida bilishga karatilgan uyln faoliyati, bu-moddiy ne'm attar yaratishga karatilagn mehnat faoliyati, bu-yangi kashflyotlar ochishga karatilgan ilmiy-tadkikotchilik faollyatl, bu-rekordlarni kupaydrishga karatilgan sportchining maxorati va shunga uxshasha. Shunisi xarakterliki, inson har dakikada qandaydir faollyat turf bilan mashgul bo' lib turadi. Faoliyat turlari. Jismoniy va aqlly harakatlar. Har qanday faollyat real shart-sharoitlarda, turll usullarda va turlicha kurinishlarda namoyon be' lad!. Kllinayotgan har bir harakat ma'lum narsaga — predmetga karatilgani uchun ham, faoliyat predmetli harakatlar maul sifatida tasavvur killnadi. Predmetli harakatlar tashkl olamdagi predmetlar xususiyatlari va uzgartirishga karatilgan bo'ladi. Masalan, ma'ruzani konspekt kilayotgan talabaning predated' harakatl yozuvga karatilgan bogib, u avvalo usha daftardagi yozuvlar soni va sifatida uzgarishlar qilish orkall, bilimlar zaxirasini boyitayotgan buladi. Faollyatning va uni tashkil etuvchi predmetli harakatlarning aynan nimalarga yunaltlrllganlga karab, avvalo tashkl va ichki- faoliyat farklanadl. Tashkil faollyat --- shaxsni urab flagman tashki muxit va undagi narsa va xodisalarnt uzgartirishga karatilgan faoliyat bulsa , ichki faoliyat — birinchi navbatda aqlly faollyat bo'llb, u sof psixologik Jaraenlarning kechishidan kelib chikadi. Kellb chikishi nuktai nazaridan psixik faoliyat tashki predmetll faollyatdan kellb chikadi. Dastlab predmetli tashki faoliyat ruy beradi, taJriba orttirlb borilgan sari sekin-asta bu harakatlar ichki aqliy Jaraenga aylanib boradi. Bunt nutk faoliyatt misollda oladigan bogsak, bola dastlabki soczlarni kattik tovush !Alan tashki nutkida ifoda etadi, keyinchalik Ishida uzicha gapirishga urganib,uylaydigan, muloxaza yuritadigan, uz oldiga maksad va rejalar kuyadigan bo` lib boradi. Jismoniy va aqliy harakatlar. Har qanday sharoitda ham barcha harakatlar ham ichki-psixologik, ham tashki muvofiklik nuktai nazaridan ong tomonidan boshkarilib boradi. Har qanday faoliyat tarkibida ham aqliy, ham Jismoniy—motor harakatlar mujassam bo`ladi .Masalan, fikrlaetgan donishmandni kuzatganmisiz?. Agar uylanaetgan odamni ziyraklik bilan kuzatsangiz, undagi yetakchi faoliyat aqlly bulgani Han uning peshonalari, kuzlari, hattoki, tana va kul harakatlari Juda niuxim va Jiddiy fikr xususida bit tuxtamga kelolmaetganidan, yeki yangi fikrni topib, undan mamnuniyat xis kilaetganligidan darak beradi. Bir qarashda tashqi elementar ishni am alga oshiraetgan — misol uchun ,uzum kuchatini ortiqcha barglardan xalos etaetgan bogbon harakatlari ham aqliy komponentlardan xoll emas, u kaysi bargning va Mina uchun ortikcha ekanligidan anglab bilib turib olib tashlaydi Aqlly harakatlar-shaxsning ongli tarzda, psixologik mexanizmiar vositasida amalga oshiradigan turli — tuman harakatlaridir. Eksperimental tarzda shu narsa Isbot kilinganki, bunday harakatlar dolma motor harakatlami ham uz ichiga oladi.Bunday harakatlar kuyidagi kurinishlarda bulishi mumkin: pertseptiv-ya'n1 bular shunday harakatlarki, ularning okibatida atrofdagi predmetlar va xodisalar tugrisida yaxlit obraz shakilanadi; mnemik faoliyat — narsa va xodisalarning moxiyatl va m azrnuniga alokador materialning eslab kolinishi, esga tushirilishi hamda esda saklab turilishi bilan boglik murakkab faoliyat turi; fikrlash faoliyati - akl, faxm — farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va Jumboqlarni yechishga qaratilgan faoliyat
imajitiv — («image»-obraz suzidan olingan) faollyati shundayki, u godly Jarayonlarda xayol va fantaziya vositasida xozir bevosita ongda berilmagan narsalamingxususiyatlarini anglash va xayolda tiklashni takozo etadi. Yukorlda ta'kidlaganlmizdek, har qanday faollyat ham tashki harakatlar asosida shaklianadl va motor komponentlardan iborat bulishi mumidn. Agar tashki faollyat asosida psixik Jarayonlarga utish my bergan bulsa, bunday Jarayonni psixologlyada interiorizatsiya deb ataladi, aksincha, akida shakilangan goyalarni bevosita tashki harakatlarda yoki tashki faollyatga kuchirlilshi eksteriorizatsiya deb yurifiladl. Faollyat turlari yana ongning bevosita ishtiroki daraJasIga kura ham farklanadi. Masalan, shunday bulishi mumkinkl, ayrim xaarakatlar boshida har bir elementni Jiddly ravishda, aloxida-aloxida bajarishni va bunga butun dlkkat va ongoing yunalishinl taiab kiladi. Lekin vakt utgach, bara-bora unda ongning ishtirokl kamayib, kupgina kismlar avtomatlashib boradi. Bu oddly tilga ugirliganda, malaka xosil bo`ladi deyiladi. Masalan, har birimiz shu tarzda xat yozishga urganganm iz. Agar malakalarimiz kat' iy tarzda blzdagl blilmlarga tayansa, faoliyarning maksadi va talablariga kura harakatlami muvaffakiyatll baJarishni ta'minlasa, biz buni kunikmalar deb ataymlz. Kunikrnalar — dolmo blzdagi ark' bilirniarg,atayanadl. Masalan, kunikma va malakalar uzaro boglik bo'ladi, shuning uchun ham ukuv faoliyad Jaarayonida shakilanadigan barcha iwnlkmalar va malakalar shaxsning muvaffakiyatll ukishinl ta'minlaydi. Ikkalasi ham mashklar va kaytarishlar vositasida mustaxkamlanadl. Agar, fakat malakani oladigan bo`lsak, uning shaklianish yullarl kuyidagicha bulishi mumkin:
oddly namoylsh etish yo'll bilan;
tushuntirish bilan;
ko'rsatish bilan tushuntirishni uyg`unlash tirish yo'li bilan.
Xayotda koinikma va malakalarning ahamiyatt katta Ular bizning jismonly va aqliy urinishlarim izni yengillashtlradi va o'qlishda, mehnatda, sport sohasida va ijodiyotda muvaffaqiyatlarga erishishirnizni ta'minlaydi.
Faoliyatni klassifikatsiya qilish va turlarga bo'llshning yana btr keng tarqalgan usuli — bu barcha insonlarga xos bo'lgan asosly faolllik turlari buylcha tabaqalashdir. Bu — muloqot, &yin, o'qsh va mehnat faollyatlarldir. Muloqot- shaxs individual fivollanishi Jarayonida namoyon bo'ladigan blrlamchl faoliyat turlaridan blri. Bu faoliyat 1nsondagi kuchli ehtlyollardan btrl-Inson bulish, odamlarga uxshab gaptrtsh, ularni tushunlsh,sevlsh, uzaro munosabatlam1 muvofiklashtirishga karatilgan extiyoJlaridan kelib chikadi. Shaxs uz tarakkiyouni aynan shu faoliyat tur1ni egallashdan boshlaydi va nutki orkall (verbal) va nuktsiz vosItalar (noverbal) yordamida boshka faoliyat turlarini mukammal egallashga zamln yaratadl. 0`yln — shunday faoliyat turikl, u bevosita biror moddly yoki ma'naviy ne`matlar yaratishni nazarda tutmaydi, lekin uning Jarayonida Jamlyatdagi murakkab va xilma-x11 faoliyat norm alari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan uzlashtiriladi. Bolatoki uynamaguncha, kattalar hattl-harakatlarinIng ma'no va moxiyatinl anglab yetImaydl. faoliyati ham shaxs kamolotida katta rol uynaydi va ma'no kasb etadl. Bu shunday faollikki, lining Jarayonida bilimlar, malaka va turlarnl kunilunalar uzlasharlladl. Mehnat qilish hau eng tabily extiyonarga asoslangan faoliyat bo'llb, timing malcsadl, albatta biror moddiy yoki ma'naviy ne`matlami yaratIsh, jamlyat tarakklyotIga xissa kushishdir. Har qanday kasbni egallash, nafakat egallash, balki uni maxorat bilan amalga oshirishda faollyatning barcha konuniyatlari va mexanizmlari amal kiladi. Oddiygina biror kasb malakasini egallash uchun ham unga alokador bulgan malumotlarni eslab kolish va kerak bulganda yana esga tushurish orkali uni bajarish buldmay, balki ham ichki (psixik), ham tashqi (predmetgayunaltirishgan) harakatlami ongli tarzda baJarish bilan boglik murakkab Jarayonlar yotIshini unutmaslik kerak. Lekin har bin shaxsni u yoki bu faoliyat turi bilan shugullanishiga majbur qilgan psixologik omillar- sabablar muhim bo'lib, bu faoliyat motivlaridir
4. ljtimoiy wig motivlari va shaxs motivatsiyasi. Yucpricia biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o'z-o`zidan rey bermaydi. Shaxsning Jamiyatdagi iltImoly xulqi va (flint qanday tutishi, egalagan mavqei ham sababsiz, ocz-o'zidan ro'y bemaydi. Faollyatning amalga °shish' va shaxs hulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «motiv» va «motIvatslya» tushunchalari ishlatiladl. «Motivatsiya» tushunchasi moth» tushnchasidan kengroq ma'no va mazmunga ega. Motivatsiya — inson xulq-atvori, uning boWlanishi, ydnalishi va faolliginitushuntirib beruvchi psixologik sabablar maJmulnl bildiradi. Bu tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish kerak bo'Iganda ya'ni: «nega?», nima uchun?», «nima maqsadda?» degan savollarga Javob qidirish- motivatslyani qidirish demakdir. Demak, u xulqning motivatsion tasnifini yoritishga olib keladi. Shaxsning Jamiyatda odamlar orasiidagi xulqi va o'zini tuutishi sabablarini o'rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan narsa bo'llb, masalani yoritishning ikki jihatl farqlanadi:
a) ichki sabablar, ya'ni hatti-harakat egasining sub'ektiv psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi (motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, mogJallar, istaklar, alqishlar va hakozolar);
b) tashqi sabablar — faoliyatifing tashql shart-sharoitlari va holatlari.
Ya'ni, bular ayni konkret holatlarni kelib chictishiga sabab bo'ladlgan tashqi stimullardir. Shaxs xulq-atvortni ichkaridan, ichki pstxologik sabablar tufayll boshqarish odatda shaxsly dispozitsiyalar ham deb ataaladi. Ular shaxs tomoniclan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Ya'ni, ba'zan shunday bocladiki, shaxs dzi amalga oshirgan ishi yoki o'zidagi o'zgarishlarga nisbatan shakilangan munosabatning haqictiy sababini tushunib yetmaydi, «Nega?» degan savolga «O'zirn ham bihnay qoldim, bilmayman», deb Javob beradi. Bu anglanmagan dispozitsiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror kasbga ongli tarzda, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun astoydil harakat qilsa, bunda vazlyat boshqacharoq bo` I adl, ya 'n I, dispozitsiya anglangan, ongli hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan motiv — konkrketroq tushuncha bo' lib, u shaxsdagi u yoki bu hulq —atvorga nisbatan turgan moyilllk, hozirlikni tushuntirib beruvchi sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis ohm! Kurt Levin motivlar muammost, aynlqsa, shaxsdagi iltImoly xulq motivlari borasida katta keng qamrovIl tadqicptlar olib borib, shu narsani anicilaganki, har bit odam o'ziga xos tarzda u yak( bu vaziyatni idrok qllish va baholashga moyil bogadi. Shunts' aJablanarlikt, o'sha bir konkret vaztyat xususldagl turli shaxslarning baholarl ham turlicha bogadt. Bundan tashqarl, bir shaxsning o'ziga ham o'zidagt holat, kayflyatga bog' liq holda bir xil vaziyatni apihida hollarda turlicha idrok qilishga moyll bogarkan. Shuning uchun ham odamning ayni paytdagi real haarakatlarini o'sha ma'Ium sharoltdag,i lchkl va tashql stimullarga uning bergan bahost yoki reaktslyalarl sifatida qaramay, balk' unda shunga o`xshash holatlami idrok qffishga !chid bit hozirilk — dizpotslyaning mavJudllgl bilan tushuntirish to' g` riroq bo`ladt. Shu ma'noda shaxs hulqlning motivatsiya turli sharoltlardan orttirilgan talribaga tayangan, ongli tahlillar hattoki, Uttmoty tajriba normalarining ta'sirt shakilanadigan sabablar kompleksInt ichiga oladi. Masalan, texnika oltygohlarida: «MateriallamIng qarshtligb> nomli kurs bor deylik. Shu kursni dzIashttrish va unday slnovdan dtish kocpchilikka osonllkcha rdy bermaydi. Hall kurs boshlanmasdanoq yosh talabalarga shu kurs va uning talablariga nisbatan shunday ustanovka shakilanadiki, albatta, bu kurs qtyln, unt olib boruvchi dqituvcht o`ta talabdian, qattiqqo'l va hokazo degan. Bunday motivatsiya mana necha avlod talabalarl boshdan kechirayotgan holat. End' konkret shaxsning dars Jarayoni boshlangan keying! harakatlari konkret motivlar bilan izohlanadi va tirishqoq talaba uchun bu fan ham boshqa fanlar gator( tinimstz tzlanish, vaqtida darslaml tayyorlashnl talab qtlsa, boshqasl uchun (dangasaroq talaba uchun) bu darsdan keyin dars yo`q va u qachon shu semetr tugashint kutlb harakat qiladt. Hat qanday mothrlarnIng orciasida shaxsning ehtlyollarl yotadi. Ya'n1, maqsadll hayotda shaxsda avval u yoki bu ehtiyojlar paydo boiladt va aynan ulaming tablati va zaruratiga botliq tarzda hulq motivlart namoyon bo`ladi. Misol uchun talabaning o'cluv faoliyatinl dish mumkin. Bilim dish maqsadi billm, !lm olish, qtzlquvchanlik ehtiyojint paydo qilagach. Bu ehtiyoj taraqqiyotning ma'lum bir davrda, masalan, boricha yoshidan boshlab qoniqtira boshlaydl. Bolaga sotib maqsadga erlshishing vositalariga antqlik kiritadi. Shuning uchun ham dasturda nazarda tutlIgan vositalar maqsadga erishishni oqloshi kerak, aks holda dasstur hech narsa bemaydi. Masalan, ba'zl ota-onalar farzandlarini yaxsht tarbiyalash va undan Idealladdagl shaxs yetishib chtqlshIni orzu qillb, uning oldiga Juda og'ir tarbiyaviy shartlarni qo'yadllar, bola erkInligi bo'g'iladi, u gat' iy nazorat muhlticla ushlanadl. Oqibatda bola keyinchallk boshqarib bo'lmaydigan, qaysar, uncha-muncha tashql ta'sirga berilmadigan bo'lib, qolib, har qanday boshqa lynnoly sharoltda qtynaladigan bo'lib qoladi. Shuning uchun ham motiv har dolm anglangan, ehtiyollar muvofiqtashtlrlIgan va maqsadlar va unga yetish vositalari aniq bo'lishi kerak. Shundagina Ijtimoiy xulq ham ahamiyatga mos buladi. Motivlarning turlari. Turli kasb egalari faoliyati motivlarini o'rganishda motivlar xarakterini bulish va ularni o'zgartirish muammosi ahamiyatga ega. Shunday motivlardan bir turli xil faoliyat sohalarlda muvaffaqiyatga erishish motivi bo'lib, bunday nazariyaning asoschilari amerlkalik olimlar D.Maktelland, D.Atkinson va nemis olimi X.Xekxauzenlar hisoblanadi.
Ularning fikrIcha, odamda turli Ishtar)l baaJarlshini ta'rnInlovchi asosan Ikki turdagi motiv bor: muvaffaqtyatga erishIsh motivl hamda muvaffaqIyatlardan qochtsh motto'. Odamlar ham u yoki bu tur11 faoltyatlarn1 kirlshishda qaysi mottvga mo'lJal qffishlarlga qarab farq gtladilar. Masalan, faqat muvaffaqiyat motivl bilan Ishlaydlganlar oldindan ishonch bllan shunday Ish boshlaydllarkl, !lima qllib bo'lsa ham yutuqqa erishish ular uchun oily maqsad bocladi. Ular hall Ishni boshlamay turlb, yutuqni kutadilar va shunday Ishni amalga oshlrlshsa, odamlar ularning barcha harakatladni ma'qullashlarInt biladllar. Bu yo'lda ular nafaqat o`z kuch va imkoniyatladni, balkl barcha tashqi Imkoniyatlar —tanish-bllishlar, mablag' kabl omillardan ham foydalanadilar. Boshqach a xulq-atvorn i muvaffaqiyatsizliklardan qoch Ish motiviga tayangan shaxslarga kuzatish murnkin. Masalan, ular birinchilardan farqli, Ishni boshlashdan avval nima bo'Isa ham muvaffacilyatsiztIldca duchor bo'lmaslikni dylaydllar. Shu tufayli ularda kuproq ishonchsizIlk, yutuqqa erishishga Ishonmaslik pessimizmga o'xshash holat kuzatllacli. Shuning uchun bo'lsa kerak, oxir-oqilbat ular baribir muvaffaqiyatsizlikka uchrab «Ozzi sira omadim yurIshmaydlgan odamman-da» degan xulosaga keladilar. Agar birinchi toifa vakillari shaxslar bir Ishni muvaffaqtyatli tugatgach, ko`tarinki ruh bilan lkkinchi ishga kirIshIshsa, IkkInch' toifa vakillari, har qanday Ishni yakunlangandan song, uning nattJastdan qat'iy nazar, ruhan tushkunllkka tushadilar va () Offish hiss' bilan boshqa ishga kirishadilar. Bu drinda talabchanlik degan roll katta. Agar muvaffaqiyatnl yo'nalgan shaxslarning o' zlariga nisbatan qo'ygan talablari daraJasi ham yuqori bo'Isa, lkkinchl toifa vakIllarining talablari akslncha, past bocladi. Bundan tashqari har birim Izdagl o'zimizdagl real qobillyatlar topisidagt tasavvurlartmtz ham ushbu motivlamIng faollyatdagl o'rniga ta'slr ko'rsatadl. Masalan, o'zidagi qoblliyatlarga ishongan shaxs hattoki, matlubtyatga uchrasa barn, unchalik qayturmaydi, keying' safar hammast yaxshi bo'llshlga ishonadi. Ishonchstz shaxs esa klchkina berilgan tanbeh yokl tanqldnI ham Juda katta ruhiy azob bilan qayturib boshdan kechiradi. Uning uchun ham shaxsning u yoki bu vazlyatlarda qayturish sifati ham ma'lum ma'noda motIvlar xaraktertni belgllaydl. Shunday qllib, motivlar ttztml bevoslta shaxsning iehnatga, odamlarga va o' ziga mtsunosabatlaridan kelib chtqadi va undagi harakter xususiyatlarini ham belgllaydl. Ularning harbirimizda real shart-sharoitlarda namoyon bo'lishInt biro mas'uldlyatIt ish oldidan o'zIrnizni tutishlmlz va muvaffaqiyatlarga erishishtmlz Man baholasak bo'ladi. Masalan, ma'sullyatli irntihon topshirlsh Jarayoninl olaylik. Ba'zi talabalar imtihon oldidan Juda qayturadilar. ham. Ular uchun Imtlhon topshirlsh Juda kata tashvishday. Boshqalar esa bu Jarayonnl bostqlik bilan boshdan kechirib, Ichidan hayaJonlanayotgan bdIsalar ham, bunt boshqalarga bildirmaydilar. Yana uchinchi toifa kishilari umuman beg' am bo'llb, gra koylmaydilar. Tabiiy, shunga muvofiq tarzda, har bir toifa vakillari 'shining muvaffaqtyati va faoliyatIning samarasi turlicha Bunga har bir shaxsdagi da'vogarlik daraJasi ham ta'sir qiladl. Da'vogarlik daraJasi yucpriroq bo` lganlar bilgan-bilmaganini isbot qtlishga urinsalar, ana shunday daraJasi pastiar bor bilganin ham yaxshi aytib berolmay, yana o`qituvchi bilan totishmaydilar ham.
Shuning uchun ham har birimiz ijtimoly faoliyat motiviaridan tashqarl, shaxsly hislatlarimizni ham bilishlmiz va ongli tarzda hulqimizni boshqara olishimiz kerak. Motiviarning anglanganlik daraJasl: IJtimoiy ustanovka va uni zgartirish muammosi. Yuclorida ta'kldlaganimizdek, motivlar, ya'ni hard-harakatlarirnizning sabablarl biz tomonlmizdan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumidn. Yucprida keltirilgan barcha misollarda va holatlarda motiv aniq, ya'ni shaxs nima uchun u yoki bu turli faoliyatni amalga oshirayotganligini, nima sababdan muvaffaqiyatga erishayotganligi yoki mag`lubiyatga uchraganini Wadi. Lekin har doim ham iflimoly xulcilmizning sabablarl bizga ayon bo`lavermaydi. Anglanmagan lJtimoiy xulq motiviari avvalgi ma'ruzada ta'kidlanganidek, titirnoly ustanovka (inglizcha Qttitud») hodIsasi onialitushuntiriladi. Demak, iJtimoiy ustanovka shaxsning iJtimoiy ob'ektlar, hodisalar, guruhlar va shaxslami idrok qilish, baholash va qabul qllishga nisbatan shunday tayyorgarlik holatiki, u bu baho yoki munosabatning aslida qachon shakilanganligini aniq anglamaydi. Masalan, Vatanimizning hammamiz sevamiz, bayrog` irniz muqaddas, nemis investorlarga ishonamlz, negrlarga rahmimiz keladi, tijorat ishlari bilan shugullanadiganlarning albatta puldor, badavlat, deb hisoblaymiz va hokazo. Bu tasavvurlar, baho va hissiyotlar qachon va qanday qiiib ongimizda cernashibagolganligiga etibor bermasdan yuqorida sanab olgan hissiyotlarni boshdan kechiraveramiz. Mana shularning barcha iJtimoiy ustanovkalar bo`lib, ularning mazmun mohiyati aslida har bir inson Utimoiy talbasi davomida shakilanadi, va uzoq muddatli xotlrada sacilanib, konkret vaziyatlar ro`yobga chigadi. Demak, motiv- har qanday harakatlarimiz va faoliyadmizning sababi (undov), shard bocisa, ustanovka — ana shu harakat yold faoliyatni amalga oshirishga qaratilgan insondagi ichki psixologik holatdir. Amerikalik olim G. 01!port ijtimoiy ustanovkaning komponentli tizimini ishiab chlqqan: A. KognitiV komponent — ustanovka ob'ektiga aloqador bilimlar, g`oyalar, tushuncha va tasavvurlar majmui;
B. Affektiv komponent — ustanovka ob'ektiga nisbatan su'ekt his qiladigan real hissiyotlar (simpatiya; antipatiya, loqaydlik kabl emotslonal munosabatlar); V. Harakat komponenti — sub'ekming ob'ektga nisbatan real sharoitlarda amalga oshirilishi mumkin bo'lgan harakatlar maJmul (xulkda namoyon bo'llsh). Bu uchala komponentlar o'zaro bir-birlari bilan bogliq vaziyatga qarab u yoki bu komponentning roll ustivorroq bo'lishi mumkin. Shuni aytish lozimkl, komponentlararo monandlik bo'lmasligi ham mumkin. Masalan, ayrim talabalar talabalik burchi va tartib-intizom bilan Juda yatcshi tanish bo' lsalarda, har doim ham unga rioya qilavermaydilar. «Tasodifan dars qoldirisho, «Jamoatchilik joylarida tartibni buzisho kabi holatlar kognitiv va harakat-komponentlarida uyg'unlik yo'qligini ko'rsatadl. Bu bit qarashda so`z va ish birligi printsipining turli shaxslarda turlicha namoyon bo'llshini eslatadi. Agar odam bir necha marta qaytarilsa, u bu holatga o'rganib qoladi va ustanovkaga aylanib qolishi mumkin. Shutting uchun ham biz ijtimoiy normalar va sanktsiyalar vositasida bunday qararna-qarshilik va tafovut bo'lmasligiga yoshlarni rgatib borishhniz kerak. Bu shaxsning Istlqboli va faollyatining samaradorligiga bevosita ta' sir ko'rsatadi.

Adabiyotlar ruyxati:

1. Asmolov A. G. Deyatelnost i ustanovka. M. Izd. MGU 1979
2. Leontev A.N. Deyatelnost. Soznanie. Lichmst. M.1979.
3. Abulxanova-Slayskaya K. A. Deyatelnost i psixologiya lichnosti M.1980.
4.Kazakov V. G.Psixologiya. M1989, 55-68 betlar.
5.Nemov R.S. Psixologiya. M.1990. 6.Umumiy psixologiya, A. V. Pettovskiy taxr. T.1992