Mavzu: Shaxs shakllanishida psixologik pedagogik masalalar Reja

Shaxsning psixoanalitik nazariyasi (z. Freyd, a. Adler, k.yung, e. Fromm, k. Xorni). Bu nazariyaga ko‘ra, shaxs uch qism: id, ego va superegodan iborat insonning ichki, psixologik hosilasidir. Id – bu anglanmaganlik, bunga biologik ichki sezgilar va insonning hayvonlar bilan umumiy bo‘lgan organik ehtiyojlari kiradi. Z. Freyd jinsiy ehtiyojlar va tahdidlilikni, a. Adler – hokimiyatga intilishni, k. Xorni – turli-tuman komplekslarni, e. Fromm – odamning ozodlikka yoki uni cheklashga intilishini ajratib ko‘rsatadilar. Bu – shaxsning o‘zini anglashi. Superegoga inson qadriyatlari, uning hayotiy maqsadlari, ideallari kiradi. Shaxsning bu uch tarkibiy qismlari, odatda, uyg‘unlik holatida bo‘lmaydi, ular o‘rtasida nevrozlarga, inson ruhiyati va hulq-atvoridagi nuqsonlarga sabab bo‘luvchi nizolar yuzaga keladi.
K. Yung freydning undan ajralib chiqqan birinchi o‘quvchilaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ular o‘rtasidagi turli fikrlilikning paydo bo‘lishiga z. Freydning panseksualizm g‘oyasi sabab bo‘ldi.
yung bo‘yicha, inson psixikasi uch daraja: ong, shaxsiy anglanmaganlik va jamoaviy anglanmaganlikdan iborat. Inson shaxsi tuzilishida qadimgi o‘tgan insoniyatdan qolgan xotiralardan hosil bo‘lgan jamoaviy anglanmaganlik asosiy o‘rinni egallaydi. Jamoaviy anglanmaganlik umumiylik xususiyatiga ega. U ham o‘z navbatida turli darajalardan iborat. Bu milliy, irqiy va umuminsoniy meros bilan belgilanadi. Eng chuqur daraja odamgacha bo‘lgan davrdan, ya’ni, odamning avlodi bo‘lgan hayvonlarning tajribasidan boshlanadi. Shunday qilib, yung ta’rifiga ko‘ra, jamoaviy anglanmaganlik  – bu qadimgi ajdodlarimizning ongi bo‘lib, ular o‘ylagan va his etgan, hayot va dunyo, xudolar va inson mavjudotlarini o‘rganish vositalaridan iborat.
SHaxs ijtimoiy rollari nazariyasi (amerikalik ruhshunos E. Bern va nemis ruhshunosi K. Levin). Ushbu psixologik nazariya insonning hayotda ma’lum, o‘ziga xos bo‘lgan ijtimoiy rollarni ijro etishidan kelib chiqadi. Aynan, mana shu rollar ushbu odam shaxsining asosiy xususiyati bo‘lib hisoblanadi.
Bunday nazariyaning ma’lum bo‘lgan turlaridan biri amerikalik ruhshunos Erik Bern tomonidan taklif etilgan. Uning nuqtai nazariga ko‘ra, odam boshqa rollardan ko‘proq quyidagi ijtimoiy rollarni ijro etadi: bola roli, ota-ona roli va katta odam roli.
Bola roli katta odamning o‘zini boladek his etishda davom etishida va bola sifatida tutishida namoyon bo‘ladi (mas’uliyatsiz, xarxasha qiladi, arazlaydi, e’tibor va g‘amho‘rlik talab etadi va h.k.). Ota-ona roli odamning boshqalar uchun mas’uliyatni, ularga g‘amho‘rlikni o‘z elkasiga olishida, boshqalarga o‘rgatishi, jazolashi, talab qilishida va h.k.larda namoyon bo‘ladi.
Ota-ona roli odam o‘zini, haqiqatdan ham, katta odamlar o‘zlarini bir-birlariga nisbatan qanday tutishlari lozim bo‘lsa, shunday tutishlaridan iborat. Har kimning shaxsiy erkinligi va mustaqilligini hurmat qiladilar, huquqini tan oladilar, ishonadilar, qo‘llaydilar va sh.o‘.
Fizikaviy «maydon» tushunchasi va topologiyada qabul qilingan tasvirlash tamoyillarini qo‘llagan holda, K. Levin individ va muhit o‘rtasidagi mutanosiblik buzilgan holatdagi hulq-atvorning dinamik tizimi konsepsiyasini ishlab chiqdi.
Psixologiyadagi umuminsoniy yo‘nalishning boshqa vakili amerikalik ruhshunos Abraxam Xarald Maslou bo‘ladi. Uning nuqtai nazariga ko‘ra, insonning asosiy ehtiyoji – bu o‘zini dolzarblashtirish, o‘zini mukammallashtirish va o‘zini namoyon etish. A. Maslouning yozishicha: «O‘zini dolzarblashtiruvchi odamlarning barchasi qandaydir faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladi … Ular bunga berilgan bo‘lib, ular uchun bu ish juda qadrli – bu o‘ziga xos layoqat». Bunday turga mansub odamlar yuksak qadriyatlarni amalga oshirishga intiladilar (ular ichida – yaxshilik, haqiqat, insoflilik, go‘zallik, haqqoniylik, etuklik va boshqalar), bunday odamlar uchun bular hayotiy muhim ehtiyoj bo‘lib xizmat qiladi. SHaxs tuzilishi Maslou bo‘yicha tartibli tizimdan yoki ehtiyojlar darajasidan iborat. Bu ehtiyojlarni tubandan yuqoriga sanab o‘tamiz: fiziologik (organik) ehtiyojlar, xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyojlar, mansublilik va muhabbatga bo‘lgan ehtiyojlar, hurmat qilish ehtiyojlari, bilish ehtiyoji, estetik ehtiyoj va o‘zini dolzarblashtirish ehtiyojlari.
YUksak taraqqiy etgan shaxs insonda mavjud bo‘lgan o‘zining barcha qobiliyatlarini to‘la rivojlantirish, ma’nan o‘sish va ahloqiy yuksalishga intilish kabi dolzarblashtirish ehtiyojlari bildiradigan xususiyatga ega bo‘ladi.
Inson ehtiyojlar darajasi va u yoki bu ehtiyojning shaxs tuzilishida egallagan o‘rnining o‘zgarishini belgilovchi quyidagi qonunlar mavjud: yuqoriroq darajadagi ehtiyojlar insonning quyiroq darajadagi ehtiyojlari oz darajada bo‘lsa, ham qondirilgan holatdagina yuzaga kelib, muhim va dolzarb ehtiyojga aylanadi; agar insonda yangi ehtiyoj yuzaga kelib, dolzarblashganida, uning yaxlit ehtiyojlar darajasi ham qaytadan tuziladi.
Maslou fikricha, o‘zini dolzarblashtirish — bu doimiy taraqqiyot va o‘z imkoniyatlarini amaliyotga joriy etish jarayoni. Maslou o‘zini dolzarblashtirish – tug‘ma hodisa bo‘lib, inson tabiatiga kiradi deb hisoblaydi. Inson yaxshilik, ahloqiylik, samimiylikka bo‘lgan ehtiyojlar bilan tug‘iladi. Ular insonning asosini tashkil etadi, va odam bu ehtiyojlarni joriy qilishni bilishi kerak bo‘ladi.
Rossiya psixologiyasida shaxs sohasida ma’lum bo‘lgan tadqiqotlar L.S. Vigotskiy maktabi vakillarining nazariy ishlari bilan bog‘liq. SHaxs muammosini hal etishga A.N. Leontev va L.I. Bojovich katta hissa qo‘shganlar.
L.S. Vigotskiy, L.I. Bojovich tomonidan kiritilgan etakchi faoliyat va taraqqiyotning ijtimoiy vaziyati tushunchalariga tayanib ish ko‘rish bola hayotining turli davrlarida faoliyatning o‘zaro ta’siri va shaxslararo muloqotning murakkab dinamikasida ichki nuqtai nazar deb ataladigan dunyoga ma’lum nigoh bilan qarash shakllanishini ko‘rsatdi. Bu nuqtai nazar shaxsning muhim xususiyatlaridan biri, faoliyat etakchi motivlari yig‘indisi sifatida tushuniladigan taraqqiyotning sharti bo‘lib hisoblanadi.
A.N. Leontev o‘zining markaziy o‘rinni faoliyat tushunchasi egallagan shaxs tuzilishi va taraqqiyoti konsepsiyasini taklif etdi. L.I. Bojovichning konsepsiyasiga o‘xshash, bu konsepsiyada ham, shaxsning asosiy ichki xususiyati shaxsning motivatsiya sohasi bo‘lib hisoblanadi. Uning nazariyasidagi muhim tushuncha inson faoliyati maqsadlarining uning motivlariga, ya’ni, ayni damda bevosita qo‘zg‘atuvchiga yo‘nalganlikka bo‘lgan munosabatini ifodalovchi shaxsiy mohiyatdir. SHaxsga tegishli bo‘lgan faoliyat turlari qanchalik keng, turli-tuman bo‘lsa, ular shunchalik taraqqiy etgan va tartibli, shaxsning o‘zi esa shunchalik ma’nan boy bo‘ladi.
Xulosa o‘rnida, shaxs bo‘yicha tadqiqotlar hozirda ham faollik bilan olib borilayotganini ta’kidlab o‘tish joiz. Hozirgi zamon tadqiqotlarining muhim xususiyati nazariy qarashlar eksperimental tadqiqotlar asosida shakllanishidan iborat.
5. O‘zini anglash, o‘zini baholash va shaxsiy da’vogarlik darajasi.
Ijtimoiy munosabatlar tizimida odamlar bilan o‘zaro muloqotga kirishgandan so‘ng inson o‘zini atrofdagi muhitdan ajratadi, o‘zidagi jismoniy va ruhiy holatlar, harakatlar va jarayonlarning sub’ekti sifatida his etadi, shaxsan o‘zi uchun  «boshqalar» qarshisida turgan, shu bilan birga, ularga bevosita bog‘liq bo‘lgan «Men» sifatida namoyon bo‘ladi. SHaxsan «Men» mavjudligining sub’ektiv kechinmasi, avvalambor, insonning hozirgi, o‘tgan zamon va kelajakda shaxsan o‘ziga nisbatan o‘zining o‘xshashligini tushunishi holatida ifodalanadi. SHunday qilib, o‘zini anglash yoki «Men-konsepsiyasi» – bu individning o‘zi haqidagi tasavvurlarning takrorlanmas tizimi sifatida kechiriladigan nisbatan barqaror u yoki bu darajada anglanganlikdir, uning asosida individ boshqa odamlar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rnatadi va o‘ziga munosabat bildiradi. «Men-konsepsiyasi» – bir butun bo‘lsada, lekin ichki qarama-qarshiliklardan holi emas, o‘ziga nisbatan mayl sifatida namoyon bo‘ladigan va quyidagi tarkibiy qismlardan iborat shaxsiy Men obrazi  bo‘lib hisoblanadi: kognitiv  – o‘z sifatlari, layoqatlari, tashqi ko‘rinishi, ijtimoiy ahamiyatliligi va h.k.lar obrazi; emotsional – o‘zini hurmat, o‘zini yaxshi ko‘rish, o‘zini kamsitish va h.k.; baholash-irodaviy – o‘ziga berilgan bahoni ko‘tarishga, hurmatga sazovor bo‘lishga va h.k.ga intilish. «Men-konsepsiyasi» – ijtimoiy o‘zaro ta’sir sharti va oqibati ijtimoiy tajriba bilan aniqlanadi. Uning tarkibiy qismlari: real Men  (o‘zini hozirgi hozirgi zamonda tasavvur etish), ideal Men  (uning fikricha, ahloqiy qoidalarga rioya qilgan sub’ekt kim bo‘lishi), dinamik Men  (sub’ekt qanday bo‘lishni xohlashi), xayoliy Men (imkoniyat bo‘lsa, sub’ekt qanday bo‘lib qolishni istashi) va boshqalar.
I.S. Kon «Men» tushunchasini individga o‘zini anglashnigina emas, balki, o‘z faoliyatini ongli yo‘naltirish va boshqarish imkoniyatini yaratuvchi faol-ijodiy, integrativ muqaddima sifatida ochib bergan holda, bu tushunchaning ikki tomonlama xususiyatga ega ekanligini ta’kidlab o‘tadi. O‘zini anglash ikkilangan «Men»ni o‘z ichiga oladi: 1) «Men» tafakkur sub’ekti sifatidagi, refleksga ega «Men» – faol, harakatchan, sub’ektga tegishli, ekzistensial «Men»; 2) «Men» idrok qilish va ichki sezgi ob’ekti sifatida  – ob’ektga tegishli, refleksga ega, noyob hodisaviy, «Men» darajasi yoki «Men» obrazi «Men» tushunchasi, «Men-konsepsiyasi».
Refleksga ega «Men» kognitiv chizmadan iborat bo‘lib, uning yordamida individ o‘zining ijtimoiy persepsiyasini va boshqalar haqidagi tasavvurlarini tuzadi. Kognitiv chizma ikkita tizimni o‘z ichiga oladi: shaxsiy va ijtimoiy o‘xshashlik. SHaxsiy o‘xshashlik jismoniy, intellektual va ahloqiy qirralar atamalaridagi o‘z yo‘nalishini belgilashga kiradi. Ijtimoiy o‘xshashlik alohida o‘xshashliklardan tashkil topib, odamning turli ijtimoiy guruhlar: irq, millat, sinf, jins va h.k.larga mansubligi bilan belgilanadi. SHaxsiy o‘xshashlik bilan bir qatorda ijtimoiy o‘xshashlik o‘zini anglash va ijtimoiy hulq-atvorning asosiy boshqaruvchisi bo‘lib hisoblanadi.
«Men-konsepsiyasi» faqat anglanadiganlarni o‘z ichiga olgani uchun uni ongli kognitiv idrok va individning o‘zini o‘zi baholashi, ya’ni, o‘zi haqida fikr va mulohaza bildirishi sifatida aniqlash mumkin.
Ko‘pchilik chet ellik mualliflarning U. Xyuit tomonidan umumlashtirilgan qarashlariga ko‘ra, «Men-konsepsiyasi» bir necha tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi.