u muammolarning ko`pchiligini bu yerda biz alohida muhokama qilsak ham, biroq bu muammolar hayotda bir-biriga bog`liqligini va koʻpchilik hollarda kompleks hal etilishi zarurligini esdan chiqarmaslik kerak. Masalan, odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarda odatiy qiyinchiliklarning yuzaga kelishida ba'zi umumiy sabablar mavjud. Biroq odamlar o`zaro munosabatlari alohida turlariga xos bo`lgan xususiy, o`ziga xos qiyinchiliklar sabablari ham mavjud. Kichik maktab davrida bolaning boshqa insonlar bilan munosabatlarida katta oʻzgarishlar roʻy beradi. Bolaning muloqoti endi aniq maqsadga qaratilgan bo`ladi. Bunga sabab bir tomondan o`qituvchining doimiy ravishda unga ko`rsatadigan faol ta'siri bo`lsa, ikkinchi tomondan o`quv jamoasining ko`rsatadigan ta'siridir. O`qituvchining dars jarayonida har bir oʻquvchiga ta'sir ko`rsatishi uchun qulay imkoniyati bor. Oʻquv faoliyatining boshlanishi jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari bilan qiladigan muomala-munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi. - u muammolarning ko`pchiligini bu yerda biz alohida muhokama qilsak ham, biroq bu muammolar hayotda bir-biriga bog`liqligini va koʻpchilik hollarda kompleks hal etilishi zarurligini esdan chiqarmaslik kerak. Masalan, odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarda odatiy qiyinchiliklarning yuzaga kelishida ba'zi umumiy sabablar mavjud. Biroq odamlar o`zaro munosabatlari alohida turlariga xos bo`lgan xususiy, o`ziga xos qiyinchiliklar sabablari ham mavjud. Kichik maktab davrida bolaning boshqa insonlar bilan munosabatlarida katta oʻzgarishlar roʻy beradi. Bolaning muloqoti endi aniq maqsadga qaratilgan bo`ladi. Bunga sabab bir tomondan o`qituvchining doimiy ravishda unga ko`rsatadigan faol ta'siri bo`lsa, ikkinchi tomondan o`quv jamoasining ko`rsatadigan ta'siridir. O`qituvchining dars jarayonida har bir oʻquvchiga ta'sir ko`rsatishi uchun qulay imkoniyati bor. Oʻquv faoliyatining boshlanishi jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari bilan qiladigan muomala-munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi.
Bundan tashqari bolaning oilasi va tevarak atrofdagi odamlar bilan ham muloqotida katta o`zgarishlar bo`ladi. Oilada endi bola ma'lum bir majburiyat va huquqlari bo`lgan shaxs sifatida qabul qilinadi va bu o`z-o`zidan bola bilan bo`lgan munosabatlarda oʻz aksini topadi. Atrofdagilar bilan munosabatda esa bola o`z “Men”ini namoyon etishga harakat qiladi.L.S.Vigotskiyning ta'kidlashicha, faqat jamoaviy hayot va ijtimoiy munosabatlar ta'sirida bolaning individual xulq-atvori shakllanadi. Oʻquv faoliyatining boshlanishi bolada kattalar va tengdoshlari bilan yangicha munosabatni yuzaga keltiradi. Bu munosabatlarni ikki yo`nalishga: ”bolakatta” va “bola-bolalar”ga ajratish mumkin.” Bola- katta” munosabatlarida “bola-ota-ona” munosabatlaridan tashqari “bola-o`qituvchi” munosabatlari yuzaga kelib, bu munosabatlar bola xatti-harakatlarini jamoat talablari darajasiga olib chiqadi. "Bolakatta" munosabati "bola-ota-ona" munosabatidan tashqarida yuzaga keladi. Chunki o`qituvchi bolaga ota-onasiga nisbatan ko`proq normativ talablar qo`yadi. Faqat o`qituvchigina o`quvchisiga turli qat'iy talablar qo`yib, ularning xatti- harakatlarini baholay olgan holda, bolaning ijtimoiylashuviga sharoit yaratadi. O`qituvchining munosabat uslubi o`quvchining faolligiga bevosita ta'sir ko`rsatadi. - Bundan tashqari bolaning oilasi va tevarak atrofdagi odamlar bilan ham muloqotida katta o`zgarishlar bo`ladi. Oilada endi bola ma'lum bir majburiyat va huquqlari bo`lgan shaxs sifatida qabul qilinadi va bu o`z-o`zidan bola bilan bo`lgan munosabatlarda oʻz aksini topadi. Atrofdagilar bilan munosabatda esa bola o`z “Men”ini namoyon etishga harakat qiladi.L.S.Vigotskiyning ta'kidlashicha, faqat jamoaviy hayot va ijtimoiy munosabatlar ta'sirida bolaning individual xulq-atvori shakllanadi. Oʻquv faoliyatining boshlanishi bolada kattalar va tengdoshlari bilan yangicha munosabatni yuzaga keltiradi. Bu munosabatlarni ikki yo`nalishga: ”bolakatta” va “bola-bolalar”ga ajratish mumkin.” Bola- katta” munosabatlarida “bola-ota-ona” munosabatlaridan tashqari “bola-o`qituvchi” munosabatlari yuzaga kelib, bu munosabatlar bola xatti-harakatlarini jamoat talablari darajasiga olib chiqadi. "Bolakatta" munosabati "bola-ota-ona" munosabatidan tashqarida yuzaga keladi. Chunki o`qituvchi bolaga ota-onasiga nisbatan ko`proq normativ talablar qo`yadi. Faqat o`qituvchigina o`quvchisiga turli qat'iy talablar qo`yib, ularning xatti- harakatlarini baholay olgan holda, bolaning ijtimoiylashuviga sharoit yaratadi. O`qituvchining munosabat uslubi o`quvchining faolligiga bevosita ta'sir ko`rsatadi.
- O`qituvchining dars jarayonida har bir oʻquvchiga ta'sir ko`rsatishi uchun qulay imkoniyati bor. Bola uchun o`qituvchi uning psixologik holatini belgilab beruvchi asosiy figura hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi, balki, umuman tengdoshlari bilan bo`ladigan munosabatiga, bu munosabat esa o`z-o`zidan oilasidagi munosabatlariga ham ta'sir ko`rsatadi. Shuningdek, bu munosabatlar uning oʻquv faoliyati muvaffaqiyatini ham belgilab beradi. O'smirlik davrida esa ota-onasi, kattalar bilan qiladigan muloqoti xarakteri ularning katta bo'lganlik hissi asosida tuzilgan bo'ladi. Kattalar tomonidan qilinadigan o'smirlarning xaq-huquqlarini cheklashlariga bildirgan qarshilik va e'tirozlariga o'zlari ham qattiq qayg'uradilar. Ular muloqotda kattalarning qo'llabquvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat o'smirga kattalarni yaxshiroq tushunishlari uchun yordam beradi. Kattalarga nisbatan yomon munosabatning paydo bo'lishi, noxush xulq-atvor alomatlari, o'smir yashaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar, uning tengdoshlari va turli jamoalardagi mavqei, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o'zgartirish yo'li bilan o'smirlarning xulq-atvoriga to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatish mumkin.
- O'smirlar nihoyatda taqlidchan bo'lib, ularda hali aniq bir fikr, dunyoqarash shakllanmagan bo'ladi. Ular tashqi ta'sirlarga va hissiyotlarga juda beriluvchan bo'ladilar. Shuningdek, ularga mardlik, jasurlik, tantiqlik ham xosdir. Tengdoshlari, shuningdek, sinfdoshlari guruhida o'smir o'zining kelishuvchanlik xususiyati bilan namoyon bo'ladi. O'smir o'z guruhiga bog'liq va qaram bo'lgani holda shu guruhning umumiy fikriga qo'shilishiga va uning qarorini doimo bajarishga tayyor bo'ladi. Guruh ko'pincha o'smirda "Biz" hissining shakllanishiga yordam beradi va uning ichki holatini mustahkamlaydi. O'smir yoshdagi bola uchun do'st tanlash juda katta ahamiyatga ega. O'smirlik davrida do'stlik juda qadrli hisoblanadi. Do'stlar doimiy ravishda ruhan, qalban yaqin bo'lishga ehtiyoj sezadilar. Bu ehtiyoj o'smir do'stlarining hol-axvol so'rashishi va ko'rishishlarida (qo'l berib, quchoq ochib ko'rishish) birga o'tirish va birga yurishga harakat qilishlarida ko'rinadi. Ko'pgina ana shunday juda yaqin munosabatlar, o'smirlarning shaxs bo'lib shakllanishida, hamkorlikdagi harakatlarining izi inson qalbi va xotirasida bir umrga saqlanib qoladi.
- Kichik maktab yoshida shaxslararo munosabatlarni korreksiyalash Bu sohadagi korreksion ishlar quyidagi maqsadlarni ko`zlaydi: Bolalar bilan to'g'ri muloqot ko`nikmalarini shakllantirishda, bolalarda atrofdagi odamlarga nisbatan qiziqishni uyg`otish, kattalar, ya'ni ota-onasi bilan birgalikda o`qituvchi va tarbiyachilari ham bolaning muloqotiga kirishuvchanligini rivojlantirish uchun hamkorlikda harakat qilishlari ayni muddao boʻladi. Kichik maktab yoshida shaxslararo munosabatlarni korreksiyalash maqsadida quyidagi trening mashqlaridan foydalanish mumkin: «G'ayritabiiy salomlashish» mashqi Ishtirokchilarga bir-birlari bilan panja, yelka, oyoq, peshona, tizza, tirnoq orqali va shular kabi «g'ayritabiiy salomlashish» taklif etiladi. Musiqa yangraydi. O`quvchilar xona bo'ylab tartibsiz harakatlanadilar. Trener ishtirokchilardan qanday salomlashish kerakligini so'raydi. Ishtirokchilar bir-biri bilan ixtiyoriy salomlashadilar. Ularga o'z salomlashishlari haqida o'ylab ko'rish tavsiya qilinadi.
- “Tug`ilgan kuning bilan” mashqi Mashq maqsadi: bolalarning bir-biri bilan munosabatlarini yaxshilashga, ochiq samimiy munosabatda bo`lishga o`rgatadi. Trening ishtirokchilari tik turib bir-biriga qaragan holatda turishadi. Boshlovchi: “Bolalar tasavvur qiling bugun sizlarni tug'ilgan kuningiz. Hozir hamma galma-galdan bir-birlarini soʻzlar orqali tug'ilgan kuni bilan tabriklaydi. Qanday xohlasangiz shunday tabriklashingiz mumkin”. Mashq har bir ishtirokchi tabriklab bo`lmaguncha 22 davom ettiriladi. “Ko`rinmas sovg'a ” mashqi Ishtirokchilar davra qurib olishadi. Boshlovchi qo`lda hamma narsani yasash mumkin bo`lgan ko`rinmas loy borligini va ishtirokchilar undan sovgʻa yasab, o`ng tomonidagi ishtirokchiga uzatishlari lozimligini aytadi. Sovg`a yasaladi va qabul qilib olingach, yana boshqatdan sovg'a yasalib, navbatdagi ishtirokchiga taqdim etiladi. Shu tariqa barcha “sovg`a” olmagunicha bu harakatlar takrorlanadi. O`yin oxirida kimning nima sovg`a qilgani va sababi so`raladi.
- O`smir va yuqori sinf o`quvchilari bilan korreksion-rivojlantiruvchi ishlar Ta'lim tarbiya muassasalaridagi tarbiyaviy ishlarning eng muhim vazifalaridan biri bu oʻquvchilar jamoasini shakllantirish va rivojlantirishdir. Bu nafaqat u yoki Би ta'lim tarbiya muassasinigina emas, balki konkret o`quv guruhi — sinfga ham taalluqli. Chunki qayerda, qaysi jamoada shaxslararo munosabatlar yaxshi tashkil etilgan bo`lsa, shu jamoa o`z oldida turgan ijtimoiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishga asos yaratilgan bo`ladi. Bunday jamoada o`z-o`zini boshqarishni joriy qilish ham yaxshi samaralar berishi mumkin. Shaxslararo munosabatlarni o`rganish metodlaridan biri sotsiometriya metodidir. Sotsiometriya tushunchasi Amerika olimi J.Moreno tomonidan taklif etilgan bo`lib, guruhdagi o`zaro munosabatlarni o`rganish degan ma'noni bildiradi. Sotsiometriya metodi turli guruhlarda, jamoalarda shaxslararo munosabatlar xususiyatlarini o`rganishning psixologiyada keng qoʻllaniladigan eng samarador vositalaridan hisoblanadi. Sotsiometrik tahlil ma'lumotlari shaxsning guruhda tutgan o`rni, guruhda shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari, guruh yulduzlari, guruh lideri (guruhning tan olingan sardori) guruhning yakkalanib qolgan (izolatsiyaga tushib qolgan) a'zosi, guruhdagi kichik guruxchalar (mikro gruppalar), ularning tarkibi, o`zaro munosabatlari va yana qator shu kabi ma'lumotlarni olish imkonini beradi. O`smirlar bilan shaxslararo munosabatlar tizimidagi muammolarni hal qilishda trening mashg`ulotlarini olib borish samarali natija beradi.
- qiyidagi mashqlardan foydalanish mumkin: Mashq: «Bir-biringizni biling» Guruhda qoidalar hosil qilish. Guruh a'zolari aylana bo'lib o'tiradilar va guruhiy ish tamoyillarini muhokama qiladilar. Trening davomida ishtirokchilar rioya qilishi shart bo'lgan qoidalar hamda mashg'ulotlar qachon boshlanishi, davomiyligi va yakuni, guruh a'zolarining rituallari (salomlashish va xayrlashuv usullari, chyeklanishlar, kechikkanda va guruh qoidalari buzilganda jazolash) belgilab olinadi. Guruh a'zolarining roziligidan so'nggina, bunga qat'iy amal qilinadi. Bu guruhda ishlashning muhim jihati hisoblanadi. Mashqni amalga oshirish uchun ishtirokchilar ikki guruhga ajratiladi. Guruh a'zolarining vazifasi bir-birlari haqida ko'proq ma'lumot olish uchun savollar bilan murojaat qilishdan iboratdir.
- Mashq: «Assotsiatsiya» Ushbu mashq yaqin kishilari va oila a'zolari haqida ma'lumotlar yig'ishga yordam beradi. «Assotsitsiya» mashqi o'smirlarning shaxslararo munosabatlari bo'yicha psixodiagnostik xususiyatga ham ega. Mashq ularning yaqin odamlari va ota- onalari bilan assotsitsiyalashuvini ko'rsatadi. Bu mashq ishtirokchilarda ancha jonlanish va qiziqish uyg'otishi kuzatiladi. “O'yla va ayt, oila a'zolaringdan qaysilari senda assotsitsiya uyg'otadi?” Navbatdagi mashq o'smirlarni atrofdagilarga munosabati va xohish-istaklarini namoyon qilishga o'rgatadi. Buning uchun «Do'stimga maktub» mashqi taqdim qilinadi.
- Navbatdagi mashq o'smirlarni atrofdagilarga munosabati va xohish-istaklarini namoyon qilishga o'rgatadi. Buning uchun «Do'stimga maktub» mashqi taqdim qilinadi.
- Mashq: «Do'stimga maktub» Ko'rsatma. Sizga do'stingizga maktub yozish taklif qilinadi. Bunda siz o'zingiz haqingizda do'stingizga yozishingiz va tilaklar bildirishingiz mumkin. So'ngra siz maktubni xat jildga joylashtiring Maktub anonim bo'lishi mumkin. Oxirgi mashg'ulotda hamma o'z maktubini oladi, o'qiydi va treningdan sovg'a sifatida olib qo'yadi.
Mashq: «Kundalik daftar yuritishga o'rgatish» Kundalik daftarni «Mening g'alabam va muvaffaqiyatlarim» mavzusi bo'yicha yuritish trening ishtirokchilarining har kungi ishlarini hamda boshqalarning xattiharakatlarini tahlil qilishga imkon beradi. Ishtirokchilarga kundalik daftar yuritishni mustaqil boshlashlari taklif etiladi. Ular kundalik daftarda o'z holatlari, kechinmalari, tuyg'ulari haqida o'z taassurotlarini yozib borishlari lozim. Dastlab har bir ishtirokchiga qog'oz berilib, quyidagi gaplarni yakunlash so'raladi: Men treningga kelganimda... Menga yoqqan narsa... Menda aytish xohishi yo'q... Men mashg'ulotlarda... ... ... lar haqida ko'proq bilib olaman. Men hozir ... ... ... ni his qilyapman. Treningdan so'ng mening kayfiyatim... ... Bu safar men... ... ... ga harakat qilaman. Men navbatdagi uchrashuvda ... ... ... ni isbot qilaman. Albatta, ushbu psixologik trening natijalarini ishtirokchilarning kayfiyati hamda xohish-istaklari orqali aniqlash mumkin. Buning uchun xayrlashuv rituallariga ham e'tibor qaratish lozim. Guruh a'zolari doira bo'lib tik turadilar. Trener qo'lini oldinga cho'zib, «Hammangizga rahmat!» deb aytadi. So'ngra boshqa ishtirokchi trenerning qo'liga qo'lini qo'yadi va «Bugun zo'r bo'ldi!» deydi, qolganlar ham o'z istaklarini shu tarzda bayon qiladilar. Tilaklar aytib bo'lingach, qo'llar birlashtiriladi, trener ishtirokchilar bilan xayrlashadi va hamma tarqaladi. - Mashq: «Kundalik daftar yuritishga o'rgatish» Kundalik daftarni «Mening g'alabam va muvaffaqiyatlarim» mavzusi bo'yicha yuritish trening ishtirokchilarining har kungi ishlarini hamda boshqalarning xattiharakatlarini tahlil qilishga imkon beradi. Ishtirokchilarga kundalik daftar yuritishni mustaqil boshlashlari taklif etiladi. Ular kundalik daftarda o'z holatlari, kechinmalari, tuyg'ulari haqida o'z taassurotlarini yozib borishlari lozim. Dastlab har bir ishtirokchiga qog'oz berilib, quyidagi gaplarni yakunlash so'raladi: Men treningga kelganimda... Menga yoqqan narsa... Menda aytish xohishi yo'q... Men mashg'ulotlarda... ... ... lar haqida ko'proq bilib olaman. Men hozir ... ... ... ni his qilyapman. Treningdan so'ng mening kayfiyatim... ... Bu safar men... ... ... ga harakat qilaman. Men navbatdagi uchrashuvda ... ... ... ni isbot qilaman. Albatta, ushbu psixologik trening natijalarini ishtirokchilarning kayfiyati hamda xohish-istaklari orqali aniqlash mumkin. Buning uchun xayrlashuv rituallariga ham e'tibor qaratish lozim. Guruh a'zolari doira bo'lib tik turadilar. Trener qo'lini oldinga cho'zib, «Hammangizga rahmat!» deb aytadi. So'ngra boshqa ishtirokchi trenerning qo'liga qo'lini qo'yadi va «Bugun zo'r bo'ldi!» deydi, qolganlar ham o'z istaklarini shu tarzda bayon qiladilar. Tilaklar aytib bo'lingach, qo'llar birlashtiriladi, trener ishtirokchilar bilan xayrlashadi va hamma tarqaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Adizova T.M. Psixokorreksiya. — T.2005. 2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. — Buxoro, 2007. 3. Дубровинаи. В.Рабочая книга школъного психолога. – М.: Просвешение, 1991. – 303 с. 482 4. Дубровина И.В. Школъная психологическая служба. -М.: Педагогика, 1991. — 232 с. 5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. б. Дубровина И.В. Я работаю психологом. - М. 2001. 7. Колесникова Г.И. Основми психопрофлактики и психокоррекции. Ростов – нД.: Феникс 2002. 8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапин: подходи, диагностика, система занятий. – СПб.: Речъ, 2003. - Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Adizova T.M. Psixokorreksiya. — T.2005. 2. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. — Buxoro, 2007. 3. Дубровинаи. В.Рабочая книга школъного психолога. – М.: Просвешение, 1991. – 303 с. 482 4. Дубровина И.В. Школъная психологическая служба. -М.: Педагогика, 1991. — 232 с. 5. Дубровина И.В. Практическая психология в образовании. – М.: Педагогика, 1998. б. Дубровина И.В. Я работаю психологом. - М. 2001. 7. Колесникова Г.И. Основми психопрофлактики и психокоррекции. Ростов – нД.: Феникс 2002. 8. Лебедева Л.Д. Практика Арт-терапин: подходи, диагностика, система занятий. – СПб.: Речъ, 2003.
E’tiboringiz uchun rahmat
Do'stlaringiz bilan baham: |
