Mavzu: Shisha bankalar va uning sifatini aniqlash usuli

Na₂CO₃QCaCO₃Q6SiO₂=Na₂O∙CaO∙6SiO₂Q2CO₂

Na₂CO₃ o‘rniga Na₂SO₄ ishlatish mumkin. U holda unga ko‘mir qo‘shib qizdiriladi.

Na₂SO₄ QСQСаСО₃Q6SiO₂=Na₂O∙CaO∙6SiO₂QCO₂QSO₂

Hosil bo‘lgan shisha massasida gaz mahsulotlarini batamom chiqarib yuborish kerak. Sodaning bir qismi o‘rniga potash К₂СО₃ qo‘shish bilan laboratoriya idishlari tayyorlash uchun ishlatiladigan shisha olinadi. В₂О₃ va ZnO qo‘shib tayyorlangan shisha yuqori sifatli bo‘ladi. U ancha barqaror bo‘lib, ximiyaviy ta’sirlar va temperaturaning keskin o‘zgarishiga chidamlidir. Qum, potash va qo‘rg‘oshin oksididan xrustal shisha olinadi. Xrustal shisha nurni kuchli sindiradi. Shuning uchun ham u optik buyumlar va xrustal idishlar yasashda ishlatiladi.

Shisha tolasining tarkibi 54-55% SiO₂, 15-16% CaO, 14-15% Al₂O₃-Fe₂O₃, 9-10% B₂O₃, 4-5% MgO, 0-1% ZnO bo‘ladi. Shisha tola g‘oyat puxta bo‘lib, o‘tga va ximiyaviy ta’sirlarga chidamlidir, u elektrni, issiqlikni va tovushni o‘tkazmaydi, shuning uchun elektrotexnikada va o‘t o‘chiruvchilar kiyimi hamda teatr pardalari uchun lozim bo‘lgan materiallar olishda ishlatiladi.
Toza qumning o‘zidan tayyorlanadigan shisha kvars shishasi deb ataladi. Bu shisha yuqori temperaturaga chidamli bo‘lib, uning issiqlikdan kengayish koeffitsenti nihoyatda kichik. U qattiq qizdirilib sovuq suvga botirilganda ham yorilmaydi. Kvars shishasining yana bir fazilati shundaki, u ultrabinafsha nurlarni yaxshi o‘tkazadi. Shuning uchun ham kvars shisha meditsinada va kinoga olishda ishlatiladigan ultrabinavsha nur beruvchi lampalarni tayyorlashda ishlatiladi.
Rangdor shishalar tayyorlashda shishaga ba’zi moddalar qo‘shiladi. Masalan shishaga SiO qo‘shilsa ko‘k rangli, Cr₂O₃ yashil rangli, Сu₂O qo‘shilsa qizil rangli va nihoyat , MnO₂ qo‘shilsa binafsha rangli shishalar hosil bo‘ladi. Kumushning mayda zarrachalari shishani sariqqa bo‘yaydi, oltin zarralari esa shishaga qizil tus beradi. Tarkibida oltin zarrachalari bo‘lgan qizil tusli bunday shisha yoqut shisha deb ataladi. Bu shishalar tarkibidagi kumush va oltin mayda kolloid zarrachalar holida bo‘ladi.

Shisha turlari	Shisha tarkibiga kiruvchi komponentlar, %
	SiO2	Al2O3	CaO	MgO	Na2O	K2O	PbO	B2O3
Listli deraza oynasi	70-73	1,5-2	8-10	3-4	14-15	-	-	-
Xo‘jalik (tara) shishasi oq	69-72	3-4	9-10	2-4	15-16	-	-	-
Sortli idish	73-75	-	6-10	0-3	15-16	0-3	-	0-1
Kimyoviy chidamli	68-70	3-5	6-8	1-2	8-10	5-6	-	2-3
Svetotexnik	69-73	4-6	4-5	-	11-16	2-6	-	-
Elektrovakuumli	69-70	-	5-6	3-4	12-13	4	-	-
Shisha tola	69-70	-	5-6	3-4	12-13	4	-	-
Xrustal	55-77	-	-	-	-	10-13	30-35	-

1. 
   Qurilish shishasining ko‘p xususiyatlari bor, shu tufayli ham u nodir metallar, minerallar va boshqa jinslardan ajralib turadi. Bu xususiyatlardan biri uning nixoyatda shaffofligi hamda pishiqligidir. Bunda, albatta, kimyoviy jixatdan pishiqligi nazarda tutilmoqda, boshqacha aytganda, shisha buyumlariga na yomg‘ir, na sovuq, na shamol, na quyosh nurlari ta’sir qiladi. Bunday omillar esa yillar davomida hatto tog‘larni ham yemirib yuboradi, biroq shishadek nozik narsaga kuchi yetmaydi. Shishaning pishiqlik siri ham anna shunda.
   
2. 
   «Shisha» deb kimyoviy tarkib va qotish temperaturasiga bog‘liqsiz ravishda yuqori temperaturada hosil qilingan eritmani o‘ta sovitish orqali olinadigan va yopishqoqlikning asta-sekin oshishi natijasitda qattiq jismlarning xossalarini qabul qiladigan barcha amorf jismga aytiladi. Boshqacha qilib aytganda, kvars yoki qumtuproq, oxaktosh yoki dolomit, natriy karbonat yoki natriy sulfat va boshqa komponentlarni qizdirish yo‘li bilan suyuqlantirib, so‘ngra maxsus rejimda qoliplash va sovitish yo‘li bilan hosil qilinadigan qovushqoqligi o‘ta yuqori bo‘lgan shaffof izotrop qattiq jismlar qurilish shishasi deyiladi.
   
3. 
   Qurilish shishasi quyidagi 4 gruppaga bo‘linadi.
   
4. 
   List shisha deraza oynasi, vitrina (ko‘rgazma) shishasi, foto shishasi, naqshli shisha, yopishtirilgan rangli list shishasi va x.zo.
   
5. 
   qurilish arxitiktura shishasi, shishadan yasalgan konstruktiv qurilish elementlari, shisha beton va shishatemirbeton uchun shisha qismlar, metallashtirilgan shisha, shishadan yasalgan ichki pardozlash plitkalari va h.zo.
   
6. 
   ko‘pirgan shisha issilik izolyatsiyasini taminlovchi shisha paxta, tovush yutuvchi izolyatsion material, filtirlovchi g‘ovak shisha, texnika maqsadlarda ishlatiluvchi ko‘pirgan shisha va boshqalar.
   
7. 
   Shisha quvirlar-devorning qalinligi 1-2 mm va diometri 0,1-40 mm bo‘lgan yupqa tanali quvurlar, devorning qalinligi 2,5-4 mm va diometri 12-40 mm bo‘lgan qflin tanali quvurlar.
   

qum, kvars	Ohaktosh, bo‘r, marmar	Soda, potash
		
Maydalash	Maydalash
		
Boyitish va quritish	quritish	Quritish
		
Unlash	unlash	Unlash
		
Elash	Elash	Elash
		
Bunker	Bunker	Bunker
	
	Tortish va aralashtirish
	
	Shixta eritish
	
	Eritmani sovitish
	
	Shishani cho‘zib qoliplash
	
	Otjig qilish
	
	Mexanik, kimyoviy va badiiy ishlash
	
	Tayyor mahsulot

Kvar va oxaktosh singari qattiq xom ashyolar jag‘li maydalagichlarda bo‘lakchalarga ajratilib, temir oksidi kabi rang beruvchi birikmalardan tozalanadi. So‘ngra ular aylanma pech yoki kamerali quritgichlarda quritiladi, konusli bolg‘achali tegirmonda un holatiga keltiriladi. Elangan qumtuproq, ohaktosh va soda tortilib maxsus mashinalarda aralashtiriladi.

Manzarali rangli shisha ishlab chiqarishda esa bo‘yoq sifatida mis, xrom, temir, kobalt va boshqa metallarning oksidlaridan foydalaniladi. Shisha zavodidagi maxsus pechlarda 1500oS temperaturagacha pishiriladi. Pishirish jarayonini protokli vanna pechlarda amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda deraza oynalari vertikal yo‘nalishda cho‘ziladigan mashinalarda tayyorlanadi.

Bu mashinalarda uzliksiz shisha lentasi qoliplovchi moslamaning tirqishi orqali cho‘ziladi. Shishaning bunday usulda olingan shisha sifatliroq, shaffof, chiziqchasiz bo‘ladi. Mashinalarda oliplangan shisha eritmasi lentasi maxsus rejimda sovitiladi. Bu vaqtda shishaning ichki kuchlanishi sekinlik bilan yuqola boradi. Lenta sovib mashinadan chiqa borishi bilan tegishli o‘lchamlarda list qilib qirqiladi. Qirqim qalinligi 2-6 mm atrofida bo‘lib, o‘lchami 250x250 dan 1600x2200 mm gacha bo‘ladi.

Polirovkalangan vitrina shishasi va ko‘zgu olishda kuchlanishdan holi qilingan shisha sayqallash va yaltiratish stanoklariga yo‘naltiriladi. Dekorativ buyumlarga esa mexanik ishlovdan tashqarii, kimyoviy va badiiy ishlov ham beriladi. Natijada mahsulot yarqirab, jilva berib turadigan bo‘ladi.