Mavzu: Sifat so’z turkimi va uning darajalari. Reja: sifat haqida umumiy ma’lumot Sifatning darajalari

Juft sifat-juft sifatlar o’zaro yaqin yoki zid ma’noli ikki asosning juft kelishidan hosil bo’lgan sifatlardir. Juft sifatlar chiziqcha bilan yoziladi. Juft sifat qismlari –u,-yu vositasida bog’lansa, -u,-yu va olding so’z orasiga chiziqcha qo’yiladi va juft sifatalar ajratib yoziladi:yakka-yu yagona kabi. Takror sifatlar- bir asosning aynan takrorlanishidan hosil bo’lgan sifatlar takrorsifatlar deyiladi. Takroriy sifat qisimlari chiziqcha bilan yoziladi: katta-katta, baland-baland Siftalar ham otlashadi faqat asliy siyatalargina bunday xususiyatga ega,nisbiy sifatlar,odatda,otlashmaydi. Asliy sifat,asosan, tub va yasama bo’ladi,nisbiy esa,asosan,yasama bo’ladi.

Asliy sifatlarda belgining darajasini ifodalashga ko’ra uch daraja ajratiladi bular: a)oddiy daraja; b)orttirma daraja; d)ozaytirma daraja Oddiy daraja hech qanday vositasiz yuzaga chiqadi. Unda belgini ortiq- kamligiga munosabat bildirmaslik tarzida yuzaga kelad:[baland], [past] kabi. Orttirma daraja belgining me’yoriy holatdan ortiqligi, kuchliligini ifodalab, belgining me’yordan ortiqligini ifodalash tarzida xususiylashtiradi. Ortirma darajada maxsus morfologik shaklga ega ega emas. Denamik ifodalashda ifodalovchining geterogenligi ushbu dara- jada yaqqol ko’zga tashlanadi. Ozaytirma daraja belgining miyyordan kamekanligini ifodalash ko’rinishida xususiylashtiradi. Bu ma’no ikki usul bilan yuzaga chiqadi: 1. Leksik usul: picha,xiyla,nim,och,sal 2. Morfologik usul: -(i)sh,-mtir,-tob va Anvar Baxranov buning yana 3 turini ham,yani leksik-morfologik tur-ini aytadi va unga biroz oqish misol qilib ko’rsatadi.

Ba’zan takroriy orttirma darajadagi sifat so’zning unli bilan tugagan qismini olib, unga –pp,tovushlar qo’shiladi, so’z takrorlanishi bilan hosil qilinadi: oppoq So’zning unli bilan tugagan qismi olinib, unga –ppa tovushlari qo’shiladi va so’z takrorlanad:teppa-teng,soppa-sog’,quppa-quriq kabi hosil qilinadi. Ba’zan ortirma darajadagi so’zning ayrim qismini takrorlash orqali ham hosil qilinadi: but-butun. Fonetik usulda hosil qilingan orttirma darajadagi sifatlarga urg’u birinchi bo’g’inga tushadi: o’ppoq kabi. Yuqorida biz sifatning otlashmagan holida sifatlovchi aniqlovchi, kesim,va ayrim hollarda hol vazifasini bajaradi degan edik, lekin sifat ham otlashish xususiyatiga ega va bunday holatlarda u xohlagan so’z turkumi bo’lib kelaoladi. Shu holatda otlashish haqida ham ikki og’iz gapirib o’tib ketishni joiz topdim: otlashish belgi bog’langan otning matnda tushib qolishi, belgi ifodal;angan so’z esa otning so’roqlariga javob bo’lishiga otlashish hodisasi deyiladi.

Sifat quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: 1)sifatlovchi –aniqlovchi: Bu ko’rkam bilolar shaharga ko’rk bag’ish-laydi 2)ot kesim:Mening yozuvim chiroylidir 3)hol:U hamma ma’ruzalarni yaxshi o’qidi Sifat otlashib kelganda quydagi vazifalarni ham bajarib kelishi mumkin: 1)ega: Sizga hammasidan ham yaxshisi nasib etibdi. 2)vositali to’ldiruvchi:Yomonga o’lim yo’q. 3)vositasiz to’ldiruvch:Biz chiroylisini tanalymiz. 4)qaratqich aniqlovchi:Yomonning yaxshi bo’lguncha,yaxshini yomoni bo’l. 5)undalma:Qaysarim, sizni kim xafa qildi? Sifat so’z turkimi o’zidan oldingi so’zga bitishuv usuli bilan bog’lanadi.