Mavzu. Siyosatshunoslik fani predmeti, maqsad va vazifalari

partiya ichidagi tashkiliy faoliyat.

Siyosiy partiyalar muayyan umumiy belgilarga egadirlar. Bu hol ularni turli asoslarda tasniflashga imkon beradi. Partiyalar tipologiyasiga ularning sinfiy tabiati, kelib chiqishi, ichki tuzilipsh, a’zolik munosabatlarining o‘ziga xosliklari, siyosiy maqsadlari va boshqa mezonlar asos qilib olinishi mumkin.
Partiyalarni kadrlar partiyalari va ommaviy partiyalar sifatida tasniflash partiyalarning keng tarqalgan tipologiyasidir. Bu tipologiya XX asrning 50-yillari boshida fransuz siyosatshunosi M. Dyuverje tomonidan ishlab chiqilgan.
Kadrlar partiyalari XIX asr o‘rtasida evolyusiya jarayonida elektoral qo‘mitalar va parlament guruhlaridan paydo bo‘lgan. Ular nisbatan kam sonli ekanliklari, a’zolikning erkinligi bilan ajralib turadi va eng avvalo, professional siyosatchilarga hamda partiyani moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga qodir bo‘lgan moliya elitasiga suyanadi. Ushbu partiyalar elektoral funksiyalarga yo‘naltirilgan. Ularda parlament a’zolari ustunlik qiladilar. Ular odatda liberal va konservativ partiyalardan ibo­rat. Kadrlar partiyasi faollarni, ijtimoiy elitalar vakillarini birlashtirishga qaratilgan faoliyat olib boradi, ularni o‘z tomonlariga jalb qilishga intiladi, chunki ular saylovchilar o‘rtasida obro‘-e’tiborga molik yoki saylov kompaniyalariga ketgan xarajatlarni qoplashga yordam berish uchun etarli mol-mulkka egadirlar. Kadrlar partiyalarida ularga kiruvchilarning soniga emas, sifatiga ahamiyat beriladi.
Ommaviy partiyalar a’zolar sonining ko‘pligi va a’zolik­ning doimiyligi bilan ajralib turadi. Ular kadrlar partiyalaridan keyinroq, umumiy saylov huquqining tarqalishi bilan bog‘liq ravishda va ko‘p jihatdan ishchilar harakatining to‘lqinida paydo bo‘lgan. Ommaviy partiyalar aniq-ravshan mafkuraviy yo‘naltirilganligi, faoliyatning tarbiyaviy shakllaridan keng foydalanishi, a’zolar bilan turli partiya tuzilmalari o‘rtasida qalin aloqaning mavjudligi bilan ajra­lib turadi. Ommaviy partiyalarga kommunistik, sotsial-demoqratik, populistik va fashistik partiyalar kiradi.
Quyida partiyalarning tasnif jadvali keltirilgan. Albatta, har qanday tipologiya shartlidir, shunday bo‘lsa ham u jamiyatning siyosiy va partiyaviy hayotidagi soxta va turli-tuman hodisalarni yaxshiroq farqlashga yordam beradi.
Partiyalar o‘z faoliyatlari jarayonida bir-birlari bilan muayyan o‘zaro munosabatlarga kirishadilar va bu hol partiyaviy tizim deb ataladi. Barcha partiyalar, shu jumladan, ochiq va yarim oshkora faoliyat ko‘rsatuvchi partiyalar ham, mamlakat siyosiy hayotiga ta’siri katta yoki kam bo‘lgan partiyalar ham partiyaviy tizimning ishtirokchilaridir. Shunday qilib, partiyaviy tizim - mamlakatda mavjud bo‘lgan va faoliyat «ko‘rsatayotgan barcha siyosiy partiyalar majmui.
Hozirgi bosqichda partiyaviy tizimlarning miqdoriy mezonga, ya’ni hokimiyat uchun kurashayotgan partiyalarning soniga asoslangan tipologiyasi keng tarqaldi. Bunday yondashuvga ko‘ra, barcha partiyaviy tizimlar bir, ikki va ko‘p partiyaviy tizimlarga bo‘linadi.