Mavzu: Sofizmlar va paradokslar

Mavzu: Sofizmlar va paradokslar
Sofizm -ataylab chiqariladigan noto‘g‘ri xulosa, biror tasdiqning noto‘g‘i isboti. Bunda isbotdagi xato ancha ustalik bilan, bilintirmay yashiriladi.
Sofizmga oid masalalarni dastlab, miloddan avvalgi V asrda Qadimgi Yuno-nistonda yashagan matematik Zenon tuzgan.
Zenon, mashhur chopqir Axillesning oldinda sudralib ketayotgan toshbaqaga hech qachon quvib yeta olmasligini matematik mulohazalar yordamida quyi-dagicha "isbot" qilgan. Axilles toshbaqaga qaraganda 10 marta tezroq chopa oladi. Dastlab, toshbaqa 100 metr oldinda bo‘lsin. Axilles bu 100 metrni chopib o‘tguncha, toshbaqa 10 metr ilgarilaydi. Axilles bu 10 metrni chopib o‘tguncha toshbaqa yana 1 metr siljiydi va h.k. Ular orasidagi masofa doim qisqarib boradi, lekin hech qachon nolga aylanmaydi.
Zenon masalalari cheksizlik, harakat, koinot tushunchalari bilan bog‘liq bo‘lib, ular matematika va fizika fanlarining rivojida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Ayrim sofizmlar ulug‘ ajdodlarimiz Farobiy asarlarida, Beruniy bilan Ibn Sinoning yozishmalarida muhokama qilingan.
Biz quyida eng sodda sofizmlarga misollar keltirib, ularni tushuntirishga harakat qilamiz.
2-misol. 1000 so‘m qayerga ketdi? 3 ta do‘st oshxonada ovqatlanib bo‘lish-gach xizmatchi ularga 25000 so‘mlik hisobni berdi. 3 nafar do‘stning har biri 10000 so‘mdan pul berib, 30000 so‘mni xizmatchiga berishdi. Xizmatchi ularga 5000 so‘m qaytim berdi. Do‘stlar 1000 so‘mdan bolishib olishdi va 2000 so‘mni taksi uchun berishdi. Qaytishayotganda do‘stlardan biri hisoblay boshladi, "Har birimiz 9000 so‘mdan xarajat qildik, bu 27000 so‘m bo‘ladi, 2000 so‘m taksiga berdik, buni qo‘shsak 29000 so‘m bo‘ladi. 1000 so‘m qayerga ketdi ?"
Bu yerdagi asosiy xatolik hisoblashning noto‘g‘ri qilinayotganida. 3 nafar do‘st 9000 so‘mdan 27000 so‘m pul to‘lashdi. Bundan 25000 so‘mini ovqatga to‘lab, 2000 so‘mini taksi uchun do‘stiga berishdi, demak, umumiy hisob 27000 so‘m bo‘ladi. Yuqoridagi hisoblashda 2000 so‘m 27000 so‘mning ichida yotibdi.

Paradoks - ko‘pchilik tomonidan qabul etilgan an’anaviy fikrga o‘z mazmuni yoki shakli bilan keskin zid bo‘lgan, kutilmagan mulohaza. Har qanday paradoks "shubhasiz to‘g‘ri" (asoslimi, asossizmi -bundan qat’iy nazar) hisoblangan u yoki bu fikrni inkor etishdek ko‘rinadi. "Paradoks" terminining o‘zi ham dastlab antik falsafada har qanday g‘alati, orginal fikrni ifodalash uchun ishlatilgan.
Paradokslar, odatda, mantiqiy asoslari toia aniqlanmagan nazariyalarda uchraydi.
4-misol
Yolg'onchi paradoksi. "Men tasdiqlayotgan barcha narsa yolg’on mulohazani qaraylik.
Agar bu mulohaza rost bo‘lsa, bu mulohazaning ma’nosiga asosan aytil-gan mulohazaning yolg‘on ekanligi haqiqat. Agar bu mulohaza yolg‘on bo‘lsa, mulohazadagi ta’kid - yolg‘on. Demak, bu mulohaza yolg‘on degan mulohaza yolg‘on, shunday ekan, bu mulohaza haqiqat. Ziddiyat.
5-misol
Refleksivlik paradoksi. 0‘zbek tilidagi so‘zning ma’nosi o‘zida ifodalansa, uni refleksiv deb ataylik.
Masalan, "o‘zbekcha" so‘zi refleksiv, "inglizcha" so‘zi esa refleksiv emas. Huddi shunday, "o‘nta harfli" so‘zi undagi harflar soni chindan ham, 10 ga teng bo‘lgani uchun refleksiv, "oltita harfli" so‘zi esa refleksiv emas. Barcha refleksiv so‘zlar to‘plamini qaraylik. "Norefleksiv" so‘zining o‘zi refleksivmi?
Agar bu so‘z refleksiv bo‘lsa, u holda ma’nosiga ko‘ra, u norefleksiv. Agar bu so‘z norefleksiv bo‘lsa, u holda uning ma’nosi o‘zida ifodalangani uchun, u refleksiv bo‘ladi. Ziddiyat.