Mavzu: Sportchining shaxsiy va umumiy sport gigiyenasi. Gigiyenaning sport turlariga yo’naltirilganligi

MAVZU:
Sportchining shaxsiy va umumiy sport gigiyenasi. Gigiyenaning sport turlariga yo’naltirilganligi (sport turlari bo’yicha)


R E J A :

1. 
   Jismoniy tarbiya gigienasi fanining maqsadi va vazifasi
   
2. 
   Jismoniy tarbiya gigienasining rivojlanish tarixi
   

3. Salomatlik — jismoniy tarbiya samaradorligining mezoni
4. Salomatlik darajaskni belgilash
5. Havo gigiyenasi
6. Havoning gigienik xarakteristikasi
7. Xavoning kimyoviy tarkibi va ularning xususiyatlari

Gigiyenaga amal qilish sog’lom turmush tarzining asoslaridan biri hisoblanadi. Bu borada ko’pgina olimlar tadqiqot ishlari olib borganlar. Shaxsiy gigiyena va ularni saqlash shartlari, o’smirlar o’rtasidagi gigiyenik tarbiya mohiyati, o’smirlarning shaxsiy gigiyenasini tashkil etishning o’ziga xos jihatlari batafsil o’rganilgan.

Gigiyenaning bu jihatlari M.V.Antropova, M.I.Ismoilov, D.V.Kolesov, S.E.Mansurova, S.S.Solixo’jayev, D.J.Sharipova kabi olimlar tadqiqotlarida aks etgan.Boshlang’ich sinflarda gigiyena bo’yicha ko’pgina olimlar ish olib borganlar. Bulardan S.Solixo’jayevning ” Birinchi sinfga olti yoshdan” , Sh.I.Karimovning ”Sog’lom avlod uchun” risolasi Ibn Sino nomidagi nashriyot tomonidan 1993- yilda nashr etilgan. ”Bolalarga gigiyenik ko’nikmalarni ularni makt5ab ostonasiga qadam qo’ygan kunidan boshlab singdirish uchun oilada va maktabda qulay shart- sharoitlar yaratish zarur”. [ S.Solixo’jayev ”Bolalarda shaxsiy gigiyena ko’nikmalarining shakllanishi”. T. Ibn Sino 1993-y].
Bugungi kunda 1-4 sinflar uchun Salomatlik, Tabiatshunoslik va Odobnoma darslari o’tilmoqda. Darsliklarni maktab o’quvchilariga o’qitishdan maqsad sog’lom turmush tarzini shakllantirish sog’lom avlodni voyaga yetkazish omillari, shaxsiy va jamoat gigiyenalariga rioya etishni ularning ongiga singdirishda iboratdir.
Shaxsiy gigiyena deganda nima tushuniladi?
Bu avvalo kun tartibi, ularda harakat faolligi, teri va tanani parvarish qilish, me’yorida dam olib uxlash, vaqtida to’g’ri ovqatlanish, zarali odatlardan o’zini tiyish, o’rganilgan bo’lsa voz kechish, kiyim – kechaklarini toza tutish, zaruriy talab va shartlarga rioy qilishdan iborat. Kun tartibi nimani bildiradi?
Har bi o’quvchi kun tartibida xilma- xil unumli faoliyat bilan band qiladi. Maktabga boradi, uy ishlarini bajarishda ota – onasiga ko’maklashadi, o’rtoqlari bilan turli jismoniy mashqlar bajaradi, harakatli o’yinlar o’naydi, dars tayyorlaydi va hakozo. Buning uchun o’quvchi o’zi bajaradigan kundalik hamma asosiy ishlarini rejalashi lozim.
O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi va kun tartibi.
O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi rotsional kun tartibi bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina masalalarni o’z ichiga oladi. Gavdani va og’iz bo’shlig’ini o’z vaqtida yuvib, tozalab turish, salomatlik va mashq qilishga putur yetkazadigan yomon odatlarni tashlash va boshqalar shular jumlasidandir. Maktab o’quvchisining kun tartibida quyidagilar bo;lishi nazarda tutiladi: uyqu, ovqatlanish, maktabda o’qish, uyda dars tayyorlash, toza havoda sayr qilish, uy ishi, yaxshi ko’rgan ish bilan shug’ullanish, sinfdan va maktabdan tashqari o’ykazilgan har xil tadbirlarda qatnashish, shaxsiy gigiyena qoidalarini bajarish. Kun tartibiga ertalabki badantarbiya, ko’ngil ochuvchi sport o’yinlari kabi mashg’ulotlarning faol turlari rejalashtirilgan bo’lishi shart. Shuning uchun kun tartibiga rioya qilish, sog’liqni saqlash va darsda muvaffaqiyatga erishish muhim omildir.
Tadqiqotimiz jaroyonida yosh avlodni sog’lom va baquvvat etib tarbiyalashda milliy ma’naviyatimiz asoschilarining, allomalarimizning pandu- nasihatlari Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardan foydalanib o’tkazilgan tadbirlardan foydalanish yaxshi samara berishiga amin bo’ldik. Shunday tadbirlardan birini 4- sinf uchun darsdan tashqari bir soatlik tadbir namunasini keltiramiz. Tadbir quyidagicha tashkil etildi va o’tkazildi. ( Bu ilovada berilgan).
Olib borgan tadqiqotimiz jarayonida I – IV sinf o’quvchisining taxminiy kun tartibini quyidagicha deb belgiladik.

7. 
   uyqudan uyg’onish.
   

7 - 7 badantarbiya, yuvunish, o’rinni yig’ish.
7 - 7 ertalabki nonushta.
7 - 7 maktabga tayyorgarlik.
7 - 8 maktabga borish yo’li
8 - 13 maktabda o’qish vaqti
13 – 13 maktabdan uyga qaytish yo’li.
13 – 14 tushki ovqat.
14 – 16 dam olish, harakatli o’yinlar.
16 – 17 dars tayyorlash.
17 – 18 yengil tamaddi.
18 – 19 ochiq havoda bo’lish, uy ishlari qilish.
19 – 20 kechki ovqat va erkin mashg’ulot.
20 – 21 kechki uyquga tayyorgarlik.
21 – 7 kechki uyqu.
O’quvchilarga qo’yiladigan gigiyenik talablar:
Har bir kishi butun hayoti davomida o’z tanasini, sochini, terisini, tirnoqlarini, og’iz bo’shlig’ini har doim va muntazam ravishda parvarish qilib borishi zarur. Chunonchi, teri organizmni tashqi muhitning har qanday salbiy ta’sirlaridan, turli zararli mikroblardan saqlaydi va tanada muntazam ravishda muayyan bir xil harorat saqlanib turishiga yordam beradi. Shuning uchun birinchi navbatta, badanni ozoda saqlashga e’tibor berishimiz zarur. Teri toza saqlanmasa, badanning turli zararli mikroblarga qarshi kurashish va himoyalash xususiyati susayib, har xil yara chaqalar paydo bo’lishi mumkin. Ayniqsa, badanning ochiq joylariga, tirnoq va tirnoq ostiga alohida ahamiyat berish, shu tufayli qo’lni doimo sovunlab yuvib turishga odatlanish kerak. Shu kabi talablarni muntazam bajarib borish uchun o’quvchilar o’z tana a’zolarini va uning bajaradigan vazifalarini, tanani chiniqtirish, gigiyena qoidalari, jismoniy mashg’ulotlarga rioya qilish haqida ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Buning uchun ularga ” Odam tanasining umumiy tuzilishi ”, ” Partada to’g’ri o’tirish qoidalari ”, ” Mushak va uning funksiyalari ’, ” Tishlar va ularni asrash”, ” Ovqatlanish gigiyenasi” kabi mavzularda dars mashg’ulotlarini o’tkazib boriladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari odam tanasining tuzulishi haqida birlamchi ma’lumotlarni o’qituvchidan oladilar, ya’ni, suyaklar, mushaklar, hazm qilish a’zolari, nafas a’zolari, qon aylanish, asab sistemasi, sezgi a’zolari haqida, kun tartibiga rioya qilish, badantarbiya, shaxsiy gigiyena qoidalari va hakozo. Amaliy mashg’ulotlarda:

1. 
   O’quvchilar o’zlarini kuzatadilar. Teri qoplamlarini, mushaklarini, suyaklarini ushlab ko’radilar.”Odam tanasining tuzilishi”jadvalidan o’qituvchi o’quvchilarga tushuntiradi.
   
2. 
   O’quvchilar o’zlarini kuzatadilar,ya’ni qo’llari bilan o’zlarining bosh suyaklarini, umurtqalarini, ko’krak qafaslarini, tos suyaklarini ushlab ko’radilar. Noto’g’ri o’tirish oqibatida mana shu suyaklar qiyshayib o’sishi mumkinligini o’qituvchi tushuntiradi.
   
3. 
   O’quvchilar o’zlarini va o’rtoqlarini pulslarini sanab ko’rishilari, qo’llarini ko’kraklariga qo’yib yurak urushlarini his qilishlari mumkin. Ertalabki badantarbiya mashg’ulotlarini me’yorida o’tkazish kerak, chunki haddan tashqari zo’riqish charchashga, yurak kasalligini kelib chiqishiga sabab bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga nima sababdan yurakni asrab – avaylash kerakligini, qanday o’zini tutsa yuragi sog’lom va baquvvat bo’lishini bilishlari kerak.
   

Boshlang’ich sinf o’quvchilari tez o’sadilar. Ular harakatchanliklari tufayli tanalaridagi moddalar almashinuvi tez kechadi. Sarf energiyalarini qoplashlari uchun oqsil, yog’, uglevodlarga boy bo’lgan ovqatlar iste’mol qilishlari, ovqatlanish, uyqu gigiyenik talablar va boshqalarni odat bo’lib qolgan muayyan bir vaqtda o’tkazgan ma’qul. Anq rejim tufayli organizm me’yoriy og’irlik his etadi, sarflangan kuch tezroq va to’liqroq tiklanadi, organizm kamroq ishdan chiqadi. Faol harakatchanlik organizmni mustahkamlaydi, darsdan so’ng ochiq havoda yurish, cho’milish, safarga chiqish kabi dam olish bola ruhiga ijobiy ta’sir etadi. Sog’liqni zaiflashtiruvchi omillar: rejimga rioya qilmaslik, kam harakat qilish, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik, vaqtida ovqatlanmaslik kabi zararli odatlar sog’liqni zaiflashtiradi. O’quvchilar bilimini kengaytirish, sog’lom turmush tarzini shakllantirish maqsadida o’quvchilar orasida turli tadbirlar o’tkazish tavsiya qilinadi. Quyida ” Salomatlik tuman boylik” mavzusida IV sinfda o’tkazilgan tadbir ssenariysi namunasini keltiramiz. Tadbir quyidagicha tashkil etildi va o’tkazildi. ( Bu ilovada berilgan).
Uzluksiz ta’lim tizimining dastlabki bosqichida o’quvchilar kun tartibiga amal qilish va gigiyena talablariga rioya qilishga tarbiyalansa, sog’lom tumush tarziga oid bilim va ko’nikmalar bilan shakllantirish aynan boshlang’ich ta’limda ro’yobga chiqishiga amin bo’ldik. Chunki asosiy ko’nikma bu bosqichda hosil bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarning to’g’ri uyushtirilgan kun tartibiga rioya qilishi natijasida shunday fikrga to’xtaldik, ya’ni:
__ bolaning organizmi har tomonlama to’g’ri rivojlanadi;
__ o’quvchilar irodasi mustahkamlanadi;
__ turli kasalliklarga chalinish oldi olinadi;
__ o’quvchilarning o’qishga, mehnatga bo’lgan qiziqishi kuchayadi;
__ o’quvchining ish qobiliyati ortadi;
__ har bir ishni o’z vaqtida bajarishga o’rganadi.
I.P.Pavlov jismoniy harakatning inson salomatligiga ta’sirini, insonni tashqi muhit bilan chambarchas bog’langan deb tavsiflaydi. Jismoniy mashg’ulot yoki bu muskullar guruhiga ta’sir qilmay, butun organizmga ta’sirini ko’rsatadi. Modda almashinuvi yaxshilanadi, to’qimalar oziq moddalarni yaxshi o’zlashtiradi, parchalahgan moddalarni organizmdan tezroq chiqarib tashlaydi. Yurak chiniqadi va yanada chidamli bo’ladi. Shu sababli jismoniy harakat bilan shug’ullanuvchilar tetik, ruhan yengil, quvvatga to’lgan, kayfiyati baland, dili ravshan bo’ladi. Bolalik davridan boshlangan chiniqish mashg’ulotlari ayniqsa foydalidir. [ Gluxov B.I.Fizicheskaya kultura ifomirovaniye zdarovogo obraza jizni. Kiyev.1989.79-b]
Respublikada ’’ Jismoniy tarbiyava sport to’g’risida’’ qonuninig qabul qilinishi, ” Sog’lom avlod uchun” ordening ta’sis etilishi sportni takomillashtirishda ilk poydevor bo’ldi.
Vatanimiz sha’nini munosib himoya qila oladigan sog’lom, baquvvat, irodali, chiniqqan, mahoratli yoshlarni tarbiyalash haqida g’amxo’lik qilishmoqda. Jismoniy tarbiya jarayonida sog’lomlashtirishgina emas, balki, ta’lim va tarbiya vazifalari ham amalga oshiriladi.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari ma’lumot shakllariga quyidagilarni belgiladik: gigiyena gimnastikasi, chiniqtirish, salomatlik daqiqalari, harakat uchun tanaffus, sayr qilish kuni uzaytirilgan guruhlar uchun jismoniy tarbiya soati, sport to’garaklari, salomatlik va sport kunlari, jismoniy tarbiya bayramlari, sog’lomlashtirish lagerlari, sport turlari bo’yicha maktab seksiyalari va boshqalar.
Hozirgi paytda eng muhim jarayon milliy an’analarimiz va O’zbekiston jug’rofiya – iqlim xususiyatlarini o’z ichiga olgan mazmunan boy sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni amalga oshirishdir. Agarda г muntazam ravishda o’tkazilib turilsa, kutilgan natijalarni beradi. O’zaro o’rganish yoki bilim olishni tashkil etishda jismoniy tarbiya mashg’ulotlar foydali va zarur degan e’tiqodga aylanadi, e’tiqod esa barqaror axloqiy me’yorlarga aylanadi.
O’zbekiston Respublikasining Xalq ta’limi haqidagi va Jismoniy tarbiya va sport haqidagi qonunida O’zkekiston Respublikasi fuqarolari va salomatliklarini yaxshilash va mustahkamlash uchun jismoniy jihatdan chiniqishlari to’g’risida qayg’urishlari shrt, degan fikr ta’kidlanadi.
Bu qonun to’la ma’noda maktabdagi jismoniy tarbiya ishiga ham taalluqlidir. Ayniqsa O’zbekistonning sportdagi iftixorlari bilan tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir.
Biz tadqiqotimiz davomida quyidagi sportchilar bilan tanishtirishni tavsiya qilamiz:
Bulardan 1998-yilda ”O’bekiston iftixori” faxriy unvonini olgan sportchilar:
Muhammadqodir Abdullayev, Lazizbek Zokirov, Artur Grigoryan, Temur To’laganov, Ruslan Chagayev va boshqalar.
1999-yilda ”O’zbekiston iftixori ” faxriy unvonini olgan sportchilar:
Akobir Qurbonov milliy kurash bo’yicha 1- jahon chempioni, Erkin Qutiboyev kikbokschi – muay- tay turi bo’yicha 3 karra jahon chempioni. 2000 – yilda Maxtumquli Maxmudov – milliy kurash bo’yich 2- jahon chempioni, Sambo bo’yicha jahon va Yevropa chempioni Sobir Qurbanov va boshqalar . O’quvchilarga bu sportchilarni tanishtira ekanmiz ularning ongida

1. 
   Vatanimiz sportchilariga nisbatan faxr tuyg’usi kuchayadi,
   
2. 
   Sportga mehrlari ortadi,
   
3. 
   O’quvchilar ularga o’xshashga intiladilar,
   
4. 
   Yangi g’alabalarga erishishga undaydi.
   

Jismoniy sog’lomlashtirish mashg’ulotlarining asosiy mavzu sifatida shakilanishiga tor ma’nodaqamaslik lozim.chunki u turmush-tarzining asosiy qismi,millat salomatligi ta’minlovchi tizimdir.
Shuni unutmaslik kerakki, o’quvlarning o’zlariga ma’qul bo’lgan sport seksiyalariga doimo qatnashishi, musobaqalarda ishtirok etishi, sportning barcha turlarini o’zlashtirishi spotrning yuqori pog’onalari sari qo’yiladigan ilk maqsadli qadamdir. Sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy tarbiya va sportga doir ishlarning sifati qanday darajada bo’lishi bolalar va o’smirlar sport maktabiga o’quvchilarni ko’proq jalb qilishga bog’liqdir.
G’olib chiqqan komandalar rag’batlantiriladi.So’ngra keyingi musobaqalarga yo’lanma oladilar. Bundan tashqari shashka, shaxmat,basketbol,qo’l tennisi kabi sport musobaqalarning yakka g’oliblari ham aniqlanib boriladi. Bu esa Respublikamiz sportining kelajagini ham belgilaydi.
Sinfdan va maktabdan tashqari jismoniy so’glomlashtirish faoliyatining yana bir jihati maktab, oila, jamoat tashkilotlari va tarbiyaviy jarayonga aloqasi bo’lgan barcha shaxslarning o’zaro hamjihatlikda ishlash tizimini tashkil etishdir.
Bu sohada ”Sog’lomjon-polvonjon” sport festivali, ”Quvnoq startlar”o’yini ,”O’quvchilar spartakiadasi” ga keng o’rin berilagan.
Maktab, oila, pedagoglar, o’quvchilar va ota-onalarning o’zaro hamkorligi ish sifatini yanada yaxshilaydigan jismoniy tarbiyani, sog’lom hayot tarzini o’quvchilarning kundalik hayotiga tatbiq atadigan muhim vositadir deb hisoblaymiz. Bola sog’lom va har tomonlama barkamol shakllanishi uchun jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishi muhimdir. Kishi salomatligini mustahkamlashda jismoniy tarbiya qanday ahamiyatga ega ekanligini mashg’ulot davomida o’quvchilarga tushuntirib boriladi.
__Jismoniy tarbiya bilan shug’ullangan kishi kuchli, chaqqon, chidamli, irodali, bardam, jasur, go’zal va harakatchan bo’ladi.
Shuning uchun har bir harakatni mustaqil, yaxshi va kam kuch sarflagan
holda bajarishga harakat qiladi.Tarixiy manbalarga qaraganda , o’zbek xalqining milliy sport va milliy o’yinlari aholini yashash sharoitiga qarab xilma-xil bo’lgan va kishilarni faol, sermahsul ishlashga tayyorlagan.
Bunday milliy o’zbek o’yinlarining umumiy miqdori 3-5 mingdan kam emas. Bu o’yinlarni izlab topish, o’rganish va xalq orasida o’quvchilarga mashg’ulot davomida yangidan targ’ib qilish ma’naviyatimizni yangi bosqichga ko’tarishga,sog’lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qiladi, tarbiyaviy ish mazmunini chuqurlashtiradi.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, ”kelajak avlod haqida qayg’urish sog’lom, barkamol naslni tarbiyalab yetishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir”. [I.A.Karimov ”Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”, 1997-y].
Sog’lom avlodni shakllantirish va tarbiyalashning turli yo’l-yo’riqlari, usullari mavjuddir.Ayniqsa, bolalarning bo’sh vaqtlarini to’g’ri tashkil etish, turli milliy harakatli o’yinlar o’rgatish muhimdir.Bola tarbiyasining bu tomoni ham davlat va jamiyat ahamiyatiga molik masaladir.Yurtboshimiz bu muammoni davr talabi asosida hal qilishga alohida e’tibor berib, o’quvchilarning bo’sh vaqtini tashkil etishning, shu jumladan, ommaviy sport va jismoniy tarbiya shakllarini tiklash hamda amaliyotga joriy etish, ayniqsa, milliy sport o’yinlari haqida ma’lumotlar yig’ish, ularni boyitish va ular asosida yoshlarimiz o’rtasida keng tashviqot olib borish kun tartibidagi dolzarb masalalardan biri ekani haqidagi fikrni ilgari suradi. [ I.A. Karimov ”Kelajakni jasoratli odamlar quradi’’ 1999-y.] Zero milliy harakatli o’yinlar, sport turlari ham xalq qadriyatlariga dahldor bo’lib, ularni yig’ish, boyitish va bolalarga taqdim etish sog’lom avlodni tarbiyalashning muhim vazifalardan biridir. Xalq harakatli o’yinlari , milliy sport turlari asrlar davomida davrlarga mos ravishda takomillashib kelgan.

1. 
   Xuddi shunibgdek ”Oq terakmi ko’k terak”,”Mushuk va sichqon”,”Chillak”,”Tosh o’yini”,”Ot o’yini”,”O’ningni top”,”Quvnoq g’ozlar” kabi milliy o’yinlaro’quvchilarni chaqqon, epchil, dovyurak bo’lib yetishishiga xizmat qiladi .
   
2. 
   Shuni ham aytish kerakki, o’yinning boshqa tarbiya usullaridan ustunligi bolalarning hamkorligini oshiradi.
   

Ijodiy tafakkurini rivojlantirib, shijoatli, qiyinchiliklarga chidamli
bo’lishini ta’minlaydi.
Chiniqib borishga har bir mashg’ulotda o’z oldiga maqsad qo’yish va mashq qilish jarayonida unga yetish uchun harakat qilishni o’quvchilar o’rganib boradilar. Masalan, ”Arqon tortish”o’yini.Bu o’yinda bolalar o’zlarining kuchini sinab ko’rib, naqadar sog’lomligini sinab ko’rishadi,shuningdek, ularning g’alaba qilish uchun qat’iy harakat qilishga rag’bati oshadi. Tortishuv jarayonida sabr-chidamli bo’lish ko’nikmalari ortadi. Qolaversa o’yi vaqtida bolalar fikrlashadi. Yengilayotgan guruh a’zolari oyoqlarini tirab, kuchlarini to’plab olish va birdamlik bilan harakat qilishga o’rganadilar.
__sabr chidamga o’rgatish;
__o’z-o’zini boshqarishga o’rgatish;
__bolalarni fikrlashga o’rgatish;
__hozirjavob bo’lishga tayyorlash;
__o’yin davomida birdamlik va hamdardlikka o’rgatish;
__jamoa bo’lib oharakat qilishga o’rgatish va shu kabilar va shu kabilar.
Buyuk mutaffakkir Abu Ali ibn Sino o’z davrida badantarbiya bilan tana salomatligini yaxshilash va mustahkamlash, kasallikning oldini olish va undan forig’ bo’lish va boshqa hollarda keng foydalanish masalasini ko’p marta uqtirgan hamda asarlarida ifodalagan.
Shuning uchun Abu Ali ibn Sino ” Kishi salomaligida yugurmasa, kasalligida albatta yuguradi” yoki mashqlar bilan mo’tadil shug’ullangan kishi hech qachon dori – darmon ichishiga hojat qolmaydi” – deb bejiz aytmagan. Yoki ” Men qoldirib ketayotgan zo’r tabiblardan biri - tozalik, ikkinchisi – parxez, uchinchisi – badantarbiya, qolganlari –mijoz bilan kayfiyatdir”.-deydi.Jismoniy tarbiya sog’liqni mustahkamlash, yuqori ish qobiliyatga erishishga, hayotiy muhim harakat uquv va malakalarni egallashga yo’llangan.Uodamni unumli mehnat qilishga tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.Jismoniy hususiyatlardan tashqari, bu vaqtda qimmatli ruhiy xususiyatlar ham rivojlanadi. Turli xil jismoniy mashqlar,harakatli o’yinlar, sport jismoniy tarbisining vositalari hisoblanadi. Ular bilan uy sharoitida, maktabda, bolalar sport maktsblarida shug’ullanadilar. Turli yoshda jismoniy tarbiya turli xil vazifalarga ega.
I-IV sinf o’quvchilari muskul sezgilarini harakat tempi va harakat ko’lamini, muskullar taranglashishva bo’shashish darajasini farq qilish qobiliyatini takommillashtiradilar. Ular harakatning to’g’ri texnikasini egallaydilar, ya’ni kerakli yo’nalishlarda, ritmda, tempda, tegishli muskullar taranglashishi bilan mashqlar bajaradilar.
Agar maktab o’quchilari harakatlarning asosiy elementlarni to’g’ri bajarishni o’rganmagan bo’lsalar, harakatni oxirigacha yetkazishga intilmasalar ular yetarli natijalarga erisholmaydilar. Harakat texnikasini takomillashtirish odam shaxsini shakllantirish bilan bo’g’liq. Jismoniy tarbiya organizmga rivojlantiruvchi, tuzatuvchi ta’sir etadi. Uqaddi – qomatdagi nuqsonlarni, umurtqa pog’onasini qiyshayganligini, bukchayganlikni yo’q qiladi; jismoniy mashqlar yordamida qomatdagi ayrim kamchiliklarni, ya’ni ko’krak botiqligi, yelka kichikligi va muskullar yaxshi rivojlanmaganligini ham to’g’rilashi mumkin.
Qiz bolalar va og’il bolalar uchun maxsus mashqlar ko’pmleksi mavjud. Ularda organizmning xususiyatlari o’g’il bolalar va qiz bolalar qomatiga bo’lgan estetik talablar hisobga olinadi. Bundan tashqari jismoniy mashqlar odamning psixik holatini, tashqi ko’rinishini va kayfiyatini yaxshilaydi, umumiy hayotiy tonusni oshiradi.
Buyuk hakim Abu Ali ibn Sino ” bola xotirasini mustahkamlashda tongi badantarbiyani muntazam ravishda bajarish, chopish, suzish, tabiat manzarasini to’yib tamosha qilish va musiqa tinglash samarali natija beradi”, - [ ” Tib qonunlari ”. Abu Ali ibn Sino ]. deb uqtirgan.
Xulosa qilib aytganda, buyuk kelajagimiz vorislari bo’lgan yosh avlodni har tamonlama kamolatga yetishida jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishning ahamiyati kattadir. Maktab o’qituvchi xodimlari o’quvchilarga nosog’lom turmush tarzining kasalliklarga, azob – uqubatlarga yetaklashini, sog’lom turmush tarzi esa salomatlikka, baxtli umrga yetaklashini targ’ibot qilishlari lozim.
Jismoniy tarbiya, badan tarbiya — sogʻliqni mustahkamlashga, odam organizmini uygʻun ravishda rivojlantirishga qaratilgan umumiy tarbiyaning uzviy qismi. Jamiyatdagi jismoniy madaniyat ahvolini bildiruvchi koʻrsatkichlardan biri. Jismoniy tarbiyaning asosiy vositalari: jismoniy mashgʻulotlar, organizmni chiniqtirish, mehnat va turmush gigiyenasi. Jismoniy tarbiya aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya b-n qoʻshib olib boriladi.
Ibtidoiy davrdan boshlab Jismoniy tarbiyaga alohida eʼtibor qaratilgan. Dastlab u jismoniy mashqlar, turli oʻyinlar, mehnat jarayonlari, ovchilik, harbiy harakatlarga oʻxshatilgan musobaqalar va sinovlar shaklida mavjud boʻlgan, turli marosimlarni aks ettirgan. Keyinchalik yoshlarni qilichbozlik, chavandozlik, kamondan otish, yakkama-yakka kurash mahoratiga oʻrgatish jamiyatning asosiy vazifalaridan biriga aylana borgan. Uygʻonish davrida Jismoniy tarbiyaga eʼtibor yanada kuchaydi. Gumanistlar Jismoniy tarbiyani oʻquv dasturiga kiritishga uringanlar. Jismoniy tarbiyaga oʻrta asrlarda Yevropada oilaviy tarbiya va maktabdagi pedagogik jarayonning muhim qismi sifatida karala boshlandi. J. J. Russo "Emil, yoki Tarbiya toʻgʻrisida" deb atalgan pedagogik risolasida Jismoniy tarbiyaning bolalarning aqliy kamoloti va mehnat tarbiyasidagi ahamiyatini taʼkidlagan. 18-asrda asosan Russo gʻoyalari taʼsirida Germaniyada paydo boʻlgan "insonparvarlik va yaxshi xulq maktablari" — filantropinlar Jismoniy tarbiyaning shakl va uslublarining takomillashuviga olib keladi. Gimnastika mashqlari maktab dasturlaridan mustahkam oʻrin oladi. 19-asr oxiri va 20-asr boshida Fransiya, Buyuk Britaniya va b. mamlakatlarda Jismoniy tarbiyaning milliy tizimlari tarkib topdi.
Oʻzbekistonda Jismoniy tarbiyaga juda qadimdan salomatlikni mustahkamlashning asosiy vositasi deb qaralgan. Mahmud Koshgariyning "Devonu lugʻotit turk" asarida 100 dan ziyod xalq oʻyinlari toʻgʻrisida maʼlumot berilgan. "Alpomish" oʻzbek xalq qahramonlik dostoni, Alisher Navoiyning "Farxod va Shirin", Zayniddin Vosifiyning "Badoye ul-vaqoye" ("Nodir voqealar"), Boburning "Boburnoma" asari va b.da jismoniy, jangovar mashqlar, kuchlilik bahsmunozaralarining xilma-xil namunalaridan xikoya qilinadi.
Oʻzbekistonda mustaqillik yillariga kelib Jismoniy tarbiya va sport davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. 1992 y.da (2000 y.da esa yangi tahrirda) "Jismoniy tarbiya va sport toʻgʻrisida"gi qonunning qabul qilinishi, 1993 y.da Sogʻlom avlod davlat dasturining ishlab chiqilishi, Vazirlar Mahkamasining sportning alohida turlarini rivojlantirishga oid va nihoyat 1999 y.da "Oʻzbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori Jismoniy tarbiyaning huquqiy asoslarini yaratdi.
Jismoniy tarbiyaning keng tarmoqli tizimi: oilaviy-maktabgacha davr (chaqaloqlikdan boshlab bogʻcha yoshidagi), maktab yoshi, oʻrta maxsus va oliy taʼlim davri hamda katta yoshdagi (erkak va ayol)lar Jismoniy tarbiyasini oʻz ichiga oladi. Oʻzbekistonda umumtaʼlim maktablaridagi Jismoniy tarbiya pedagogik jarayon hisoblanib, Jismoniy tarbiya darslari, sport seksiyalaridagi mashgʻulotlar orqali amalga oshiriladi. "Umumiy oʻrta taʼlim maktablari uchun jismoniy tarbiyadan davlat taʼlimi standarta" boʻyicha 1 — 9-sinflarda haftasiga 2 soatdan Jismoniy tarbiya darslari joriy etilgan. Oʻquvchi-yoshlar oʻrtasida Jismoniy tarbiyani yanada ommalashtirish va ularning salomatligini mustahkamlash maqsadida 1999 y.da maxsus test sinovlari ishlab chiqildi. Mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirganlar uchun 3 darajali "Alpomish" va "Barchinoy" nishonlari taʼsis etildi. 1.588.298 nafar oʻquvchi mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirdi (2002). Shuningdek, maktab oʻquvchilari uchun "Umid nihollari", litsey-kollej oʻquvchilari uchun "Barkamol avlod", oliy oʻquv yurti talabalari uchun "Universiada" ommaviy musobaqalarini har 2 y.da oʻtkazish yoʻlga qoʻyildi. Xalq oʻyinlari va ommaviy sport turlari boʻyicha qar 2 y.da "Alpomish oʻyinlari" festivali hamda "Toʻmaris oʻyinlari" oʻtkazib kelinadi.
Jismoniy tarbiyaning ilmiy-amaliy asoslari va shu soha mutaxassislari Oʻzbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti, oliy oʻquv yurtlarining f-tlari hamda boʻlimlarida tayyorlanadi. Respublikada 6 ta olimpiya oʻrinbosarlari bilim yurti, 8 ta oliy sport mahorati maktabi va 369 ta bolalar-oʻsmirlar maktabida ham oʻquvchilarga Jismoniy tarbiyadan saboq beriladi. "Yoshlik" koʻngilli sport tashkiloti, "Vatanparvar" mudofaaga koʻmaklashuvchi tashkiloti, "Dinamo" sport klubi kabi sport jamiyatlari aholining turli qatlamlarini Jismoniy tarbiya mashgʻulotlariga jalb etishga xizmat qiladi.
Gigiyenani har xil tekshirish usullari bor. Ulardan eng soddasi sanitariya holatini yozish. Buning uchun tekshiriladigan obyektni borib o ’z ko’zi bilan ko’rib, so’ngra yoziladi. Buning uchun sanitariya tekshirish kartasidan foydalaniladi. Bunday usuldan tashqari aniq, eksperimental usullar ham bor. Laboratoriya tekshirish usuli: fizik, kimyoviy, bakteriologik. Bularning hammasi taqqoslanib, so’ng gigiyena chora va tadbirlar belgilanadi. Hainma tekshirish usuliaridan tashqari: fiziologik, bioximik, klinik usullar ham ishlatiladi. Ommaviy tekshirish usullaridan statistik analiz usuli ham ishlatiladi. Kasallari, tuilish, o’lim, jismoniy rivojlanish o ’rganilayotgan vaqtda sog’lom muhit yaratishga ishlash va hayot kechirish uchun juda qadimdan harakat qilingan. Bunga yunonlar, rimliklar misol bo’la oladi. Bular hayot tarzi, ovqatlanish, yuqumli kasalliklarni oldini olish va jismoniy tarbiyadan iborat bo’iadi. Bu boshlanishida din bilan bog’langan bo’lib, keyinchaiik xalqlarni sihat-salomatligini mustahkamlash uchun mo’ljallangan qonunga aylanib bordi, chunki o ’sha davrdagi janglarda qatnashish uchun jangovor qo’shin lozim edi. Shu sababli jismoniy tarbiya va chiniqishga asosiy e’tibor beriladi. Gigiyena o ’zini yuksak taraqqiyotini qadimgi Gretsiyadan boshladi. Gigiyenadan birinchi ilmiy maqola taxminan bizning eramizdan oldingi 460-377 yillarda yashagan Gippokrat tomonidan «suv, havo va joylar haqida» deb nomlandi, Gretsiyada asosiy diqqat-e’tibor individual profiiaktika, jismoniy tarbiya bilan ta’min!ash, ovqatlanish, axlatlarni chiqarib tashlashlarga qaratilgan edi. Bularning hammasi amaliy bilimlarga qaratilgan bo’lib, nazariyjihatdan kam e’tibor berilgan edi. Bularni hammasini merosxo’ri rimliklar bo’ldi. Rimliklaming shon-shuhrati boMib o’sha davrdagi vodoprovodlar, cho’miladigan hammomlar, axlatlarni chiqarib tashlash inshootlari hisoblanadi. Shaharning hamma axlatlari kanalizatsiya yordamida chiqarib tashlanib, bog’ va dalalar ular bilan o’g’itlangan. 0 ’rta asrlardagi aholini madaniy va iqtisodiy darajasi, ular doim boMib turadigan urushlar ommaviy yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sababchi boMadi
Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanadigan va tashqi muhit bilan muloqotda boMadigan tanani rganadi. Buning natijasida gigiyena me’yorlari ishlab chiqiladi, bularning hammasi jismoniy tarbiya va sportchilarning sihat-salomatligini yaxshilashga, ish qobiliyatini oshirishga qaratilgan boMadi. Shunga asoslangan holda jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi oldiga quyidagi asosiy vazifa qyiladi: 1. Jismoniy tarbiya va sportni sportchilar tanasiga ta’sir etadigan har xil omillarini o’rganish. 2. Jismoniy tarbiya va sport mashqlarini optimal sharoitda bajarish uchun ilmiy ravishda asoslangan gigiyena me’yorlar ishlab chiqish. 3. Jismoniy tarbiya va sportda sportchi sihat-salomatligini yaxshilash, gormonik rivojlanish, chiniqish, ish qobiliyatini va sport ko’rsatkichlarini ko’tarish uchun foydalanish qonun va qoidalarini ishlab chiqish. Bu vazifalami amalga oshirish uchun har xil gigiyenik uslublardan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda ko’proq, kompleks gigiyena usullari qoMlanilmoqda. Bularni yordamida jismoniy tarbiya va sport sportchi tanasiga ta’sir etadigan har xil omillarga differensial gigiyena baho berilmoqda. Bu tekshirishlar yordamida sportchini asab, ruhiyati ta’sir etadigan omiliar ham 0'rganiIadi. Bunday tekshirishlar o ’quv-mashq mashg’ulotlari jarayonida ham o’rganilib boriladi. Bular qatorida boshqa tekshirish usullari fizioiogik, psixologik, biokimyo usullari qo’llaniladi. Yuqorida qayd etilgan uslublar yordamida sportchi tanasida kechadigan tiklanish jarayonlari ham rganiSadi, Gigiyena tekshirish usuli vaqtida har xil tajribaiar ham ishiatiladi: tabiiy, laboratoriya, modelli, almashtirish va h.k. Zamonaviy tekshirishning boshqalardan farqi uzoq vaqt tekshirish, uzoq tajriba o ’tkazish, bunda jismoniy tarbiya va sportchilarning ko’pchiiigi qatnashadilar. Ijtimoiy gigiyena omillariga alohida e’tibor beriladi, chunki jismoniy tarbiya va sportni ommani sog’lomlashtirish maqsadida kersg qoMlash mumkin. Bu tekshirishlar asosida gigiyena me’yoriar, qoidalar, chora va tadbirlar ishlab chiqiladi, bunday chora va tadbirlar jisrnoniy tarbiya va sogMomlashtirish ommaviy ishlarda sport mashqlanish amaliyotida ishlatiladi. Jismoniy tarbiya va sport faqat mashq harakatlaridan iborat boMishi kerak, u o’z tarkibiga albatta shaxsiy va jamoat gigiyenasini, mehnat va dam olishni to’g’ri tashkil etishni qamrab oladi. Tanani mustahkamlash va ish qobiliyatini oshirish uchun tabiiy omillardan foydalanish kerak. Ommaviy sportni samaradorligini oshirish maqsadida gigiyena omillar va tabiiy omillar keng miqyosida ishlatiladi. Shu munosabat bilan fizkultura va sport gigiyenasida ham ilmiy izianishlar kuchaytirilmoqda. Kundan-kunga kuchayib borayotgan gigiyenaning quvvati sportchi faoiiyatining nazariy va amaliy vazifalariga chambarchas bogMiqdir. MaMuinki sportchilar tayyorlash tizimi uchta omillarga bogMiq: 1. Musobaqatizimi. 2. Sport mashq mashg’ulotIari. 3. Musobaqa va trenirovkani samaradorligini optimumga yetkazish omillar tizimlari. L.P. Matveyevning ta’kidlashicha, sportchilarni tayyorlash muvaffaqiyati shu yuqorida ko’rsatilgan omillarning majmuasiga bogMiqdir. Musobaqa va trenirovkani to’lg’azadigan tizimiga faqat gigiyena omillari kiradi, jumladan: kun tartibi, shaxsiy gigiyena, chiniqish, maxsus ovqatlanish, tiklawish gigiyena vositalari va h.k. Bular katta ahamiyatga ega boMib, sportchilaming malakasini oshirishda har taraflama o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Salomatlik — jismoniy tarbiya samaradorligining mezoni
Salomatlik tushunchasi. Odamlar salomatligini saqlash va mustahkamlash jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri hi-soblanadi. Salomatlik deganda, odam orgaiizmi-ning shuiday bir holati tushuniladiki, bunda uning barcha funktsiyalari tashqi muhit bilan muvofiqlashti-rilgan bo’ladi xamda unda qandaydir kasalliklar bi-lan bog’liq bo’lgan o’zgarishlar ko’zga tashlanmaydi.
Sog’liqning qanday ahvolda ekanligini sub’ektiv yo’l (ya’ni so’rab-surishtirish) bilan xamda ob’ektiv tadkiqotlar o’tkazish asosida aniqlanadi. Lekin bun-da olingan natijalar xar doim xam bir-biriga muvo-fiq kelavermaydi. Chunonchi, kasallikning ob’ektiv belgilari mavjud bo’lmagan bir vaktda kishi o’zini yomon his qilishi snngari xollarni kuzatish iumkin. Yoki, aksincha, odam o’zini juda yaxshi his qilgaip xolda uning organizmida ob’ektiv kasallik alomatlari mav-jud bo’lishi mumkin. Salomatlik bilan kasallik ho-lati o’rtasiga qo’yiladigan chegara ko’p hollarda qiyin va shartli ravishda belgilangan bo’ladi.
Fizkultura va sport bilan shug’ullanuvchi kishilar-ning salomatligi kanday ahvolda ekapligini ularni mashg’ulotlarga, musobakalarga ko’yishdan rldin o’tka-ziladigan dispanser ko’rigi jarayonida aniqlanadi. Fizkultura va sport mashg’ulotlariga faqat mutlaqo sog’lom bo’lgan kishilar qo’nklibgina qolmay, shu bilan birga, salomatligida ba’zi bir o’zgarishlar, zaiflik-lar bo’lgan kishilarga ham ruxsat beriladn. Bunday hollar tegishli meditsnna instruktsiyalari orqali muvo-fiklashtirib turiladi.
Jismoniy tarbiya gigieiasi uchun salomatlik dara-jasi (me’yori) degan tushuncha muhim axamiyat kasb eta-di. Organizmning kasallik omillarining ta’siriga nisbatan barqarorligi, tashqi muhit nokulay tarzda o’zgargan paytlarda salomatlikni hamda ish qobilnyati-
ni saqlay bilish — salomatlik darajasini ko’rsatuvchi belgilar hisoblanadn, ya’pi salomatlik darajasi odam-ning adaptatsion (moslashish) imkoniyatlari qanday ekanligi bilai belgilanadi.
Odamning salomatlik darajasgt qanchalik yuqori bo’lsa, uning turli yuqumli kasalliklarga, past va yu^o-ri haroratga, jismoniy ishlarga bo’ltan chidamliligi ham shunchalik barqaror bo’ladi.
Salomatlik mezonlari
Umumiy chidamlilik salomatlikni mustax,-kamlash uchun odamdagi jismoniy (harakatli) fazilat-lar ichida ko’proq ahamiyat kasb etadi. Aerobik ji-hatdan erishilgan unumdorlik, ya’ni uzoq muddat mobaynida ish bajara olish qobiliyati uning fiziologik neg’izi hisoblapadi, Bunday ish bajarila-yotgan vaqtda gavdadagi muskul massasining yarmidan ko’prog’i o’zining kritik darajasiga (kislorodni mak-simal iste’moli—KMI darajasi)ga qaraganda 50% dan ortiqroq intensnvlik bilan ishtirok etadi. Aero-bik unumdorlik eng muhim vegetativ sistemalar — yurak-tomir, nafas olish, qon, neyroendokrin sistema-larinipg funktsional holati qanday ekanligi bilan belgilanadi.
Basharti, funktsional holat yaxshi bo’lsa, bu orgaiizmnipg turli kasalliklarga, ayniqsa ateroskleroz, gippertoniya kasalliklariga, semirishga, diabetga, yurakping ishemik kasalligiga chidamliligidan dalolat beradi. Chidamlilnk darajasi yukori bo’lgan vaqtda organizm asosiy sistemalarnnipg normal faoliyat ko’rsatish muddatlari uzaddi, bu esa ancha vaqtgacha salomat-
likni saqlab qolish imkonini beradi. Olib borilgan maxsus tadqiqotlar orqali salomatlnk bilan chidamlilik o’rtasida ijobsh! aloqa (korrelyatsiya) mavjud ekanligi isbot qilingan. Shunivg uchun ham umumiy chidamlilnk ko’rsatkichlari (Kuper testi, 3000—10000 m. Ga yugurish testlari va boshqalar) hamda aerobik quvvat (knslorodning maksimal darajada iste’mol qilinishi, Rg’US_]7o) salomatlikniig normativ me’orlari sifatida xizmat qiladi.
Normal uyquda, kunduzi mudroq bosmay, yaxshi ak-tivlik ko’rsatishda, oiladagi, kollektivdagi o’zaro munosabatlarda, tabiiy odob-axloq reaktsiyasida namoyon bo’ladigan nerv-asab sistemasining barqarorligi xam salomatlik darajasini ko’rsatuvchi mezon hisoblanadi.
Tevarak-atrofdagi xaroratping o’zgarishlariga odam-NNE1G moslasha olishi uning gazdadagi haroratni doi-miy ravishda bir xil va barqaror saqlay bilish.qobi-liyatiga bog’liq bo’ladi. Odam qanchalik kjori chinikish darajasiga ega bo’lsa, u tashki muxitdagi xarorat omil-larining iztirobli ta’siriga shunchalik ko’prok bardosh bera oladi. Shuning uchun xam chiniqqanlik darajasi salomatlikning mezoni xisoblanadi. Odamni turli bakteriyalar, viruslar xamda infektsion allergik ka-salliklar (revmatizm, bronxial astma) sababli paydo bo’ladigan infektsiyalardan himoya qiluvchi immunik me-xanizmlar funktsiyasi xam organizmning chiniqqanlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Infektsion hamda infektsi-on-allergik kasalliklarga chidamlilik ham salomatlik darajasiki belgilovchi mezonlardan biri xisobla-yadi.
v Hozirgi vaktda bolalar oa o’smirlar orasida ko’pin-cha umurtqa pog’onasi va oyok-tovon bo’g’imlari kiyshiq o’sadigan xollar tez-tez uchrab turadi. Bunga gipodina-miya va u tufayli yuz beradigan muskullar zaifligi (muskul korsetining etishmasligi), bir xnl shaklda uzok vakt o’tirpb kolish (stolda o’tirib ishlash, televi-zion ko’rsatuvlarni tomosha kilish), oyoq bo’g’imlariga etarli darajada nagruzka tushmasligi, doimiy ravish-
poyabzal kiyib yurish bilan bog’liq bo’lgan zo’rikish-lar sabab bo’ladi. Tayanch-xarakat apparatidagi bunday buzilkshlar katta yoshda yuz beradigan destruktiv kasal-liklar — osteoxondroz va artroz kasalliklarining ri-vojlanishiga yordam beradi. Katta sportda umurtqa pog’onasi va oyoq bo’g’imlarining deformatsiyalanish holla-ri nagruzkalar xaddak tashqari ko’payib ketishi okiba-tida yuz berishi mumkik. Skeletda deformatsiya belgi-larpning bo’lmasligi yoki ularning yaqqol ko’zga tashla-nib turganligi salomatlik darajasini ko’rsatuvchi mezon sifatida xizmat qilishi mumknn.
Binobarin, jismoniy mashqlar, chinikish mashg’ulot-lari salomatlikni saqlash va mustahkamlashda gigie-nik omillar sifatida g’oyat muxim rol o’ynaydi. Hozir-gp vaqtda ko’p tarqalgan kasalliklar (ateroskleroz, p;pertonik kasalliklar, semirish, diabet, yurak va miya-ning ishemik kasalliklari, nevrozlar, tayanch-xarakat apparatining deformaqiyasi hamda kasallanishi) ning oldini olishda muhim, goxida esa xal kiluvchi axamiyat-ga ega bo’ladi.

Salomatlik darajasini belgilash Odamning salomatligi unda kasallikning yaqqol ko’zga tashlanib turgan ko’rinishlari mavjud emasligi bilapgina emas, balki uning chiniqkanlik darajasi bilan xam,turli kasallik faktorlari ta’siriga bar-qarorligi kasallik chastotasi bilan ham, odamning asosiy funktsiyasi xamda uping funktsional rezervlari ko’rsatkichi (chiniqkanligi) bilan xam belgilanadi.

Salomatlik uchun jismoniy ishga qobiliyat va chi-niqqanlikning optimal darajasi zarur bo’ladi. Juda yuqori darajadagi jismonky ish qobiliyatiga katta sport orqali erishiladi. Bu esa odamda barcha funktsio-nal sistemalarining zo’rikishini taqozo etadi hamda uiing immuiiteti pasayishiga va kasalliklarga bardo-shi susayib ketishiga ham olib kelishi mumkin. Orga-nizmning funktsional rezervlaridan ortiq darajadagi zo’rikishlarni engib o’tish vaktida haddan tashtsari toli-qish xollari ro’y berib, odamning holdan toyib koli-shi singari xolatlar ham kuzatilishi mumkin. Amaliy jihatdan sog’lom bo’lgan (ya’ni kasallikning klinik belgilari yaqqol ko’rnnib turmagan) kishilarda ular-ning salomatlik darajasini anik belgilash maqsadga muvofiqdir. Bu esa sog’lomlashtirish tadbirlari komp-leksini, shu jumladan, jismoniy tarbiya faktorlari-ni yana xam maqsadga muvofiqroq ravishda planlashti-rish imkonini beradi.
Quyida taqdim etilayotgai salomatlikning miqdoriy jihatdan baxolash sxemasi (birinchi jadvalga qarang) uch darajadan iboratdir. Salomatlikning birinchi da-rajasida odam maxsus tavsiyalarga zarurat sezmaydi, u o’z salomatligini avval qanday bo’lsa, shunday holda saqlab yurishining o’zi kifoyadir. Ikkinchi daraja esa mutaxassisdan maslaxat — konsultatsiya olishni taqo-zo etadi. Salomatlikniig uchinchi darajasida ancha chu-qur meditsina tadqiqotlari o’tkazish hamda tegishli tavsiyalar olish zarur bo’ladi.

“Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari”.

: Havo eng muhim faktor bo’lib, usiz inson organizmi o’z hayotiy funktsiyalarni uzoq vaqt saqlab qololmaydi. Havo nafas olish uchun juda zarur va issiqlik almashinuvida qatnashadi. Shu bilan birga atmosfera organizmga bir qadar ta’sir etishi mumkin bo’lgan elektrik kuchlar va har-xil radiatsiyalar harakati maydoni bo’lib xizmat qiladi.
Inson kerakli paytda tashqi muhitning organizmga zararli ta’sirini yo’qotuvchi yoki pasaytiruvchi maxsus sog’lomlashtirish choralarini qo’llash orqali har-xil atmosfera sharoitlarida yashashga va ishlashga qodirdir. Bunga atmosfera sharoitlarining sanitariya holatini yaxshilash va organizmning zararli faktorlarga qarshiligini oshirish, masalan, salqinlatish bilan erishiladi. Qator hollarda havoning o’zidan shifobaxsh, chiniqtiruvchi faktor sifatida foydalaniladi.
Havofning organizmga bevosta ta’siridan tashqari kiyimlar, qurilish materiallari, tuproq va boshqalarning gigienik xossalarini o’zgartirib bilvosita ta’sir etishi mumkin.
Havoning gigienik xarakteristikasi quyidagi o’rsatkichlar yig’indisidan iborat: a) havoning fizikaviy xossalari – temperaturasi, namligi, harakati, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasi, elektrik holati, ionlantiruvchi radiatsiya, b) ximiyaviy tarkibi – havoning doimiy tarkibi va yot gazlar; v) mexanik aralashmalar – chang, tutun, qurum aralashmasi; g)mikroflora (mikroorganizmlar) – bakterial ifloslanish borligi.
Quyosh erdagi issiqlikning manbai bo’lib xizmat qiladi. Uning isitishi avvalo, erga etib kelib issiqliq energiyasiga aylanuvchi yorug’lik nurlari hisobiga bo’ladi. Atmosfera deyarli faqat issiq nurlangan tuproqdan isiydi. Shuning uchun er bilan tutashib turgan pastki havo qatlamining temperaturasi yuqori qatlamlar temperaturasidan issiqroq bo’ladi. Erdan uzoqlashishi bilan u taxminan har yuz metrda 0,5 gradus pasayadi.
Havo temperaturasining issiqlik almashinuviga ta’siri uning muhim gigienik ahamiyati hisoblanadi. Yuqori temperatura tanadan issiqlik ajralishini chegaralasa, past temperatura uni kuchaytiradi. Markaziy nerv sistemasi orqali nazorat qilinib turuvchi termoregulyator mexanizmlarining etukligi tufayli odam har-xil temperatura sharoitlariga ko’nikishi va optimal temperaturalardan sag’al oshgan isiqlikka ham hiyla vaqt chidashi mumkin.
Sport praktikasida ortiqcha isib ketish issiq ob-havoda, ochiq havodagi va nomofiq qurilgan sport zallardagi mashg’ulotlarda sodir bo’lishi mumkin. Bundan holatda profilaktik chora-tadbirlar qo’llash lozim.
Fiziologik jihatdan organizm tashqi muhitning yuqori temperaturasiga moda almashinishini pasaytirish yo’li bilan, shuningdek tarkibida yog’ ko’paygan ter ajralishini kuchaytirish orqali ham moslashadi, bu esa terning teri yuzasida ancha teng taqsimlanishiga va bug’lanishiga sabab bo’ladi.
Havo namligi deganda har qanday gaz singari simob ustunining mm balandligi bilan o’lchanadigan havodagi suv bug’larining zichligi tushiniladi. Agar suv bug’larining zichligi chegaradan oshib ketsa, fazo suv bug’lari bilan to’yinadi; bundan ham oshib ketishi namlikning tuman, shudring yoki qirov holida ajralishiga olib keladi. Har bir havo temperaturasiga muayyan darajada suv bug’lari bilan to’yinganlik to’g’ri keladi. Temperatura qancha yuqori bo’lsa havoda suv bug’lari shuncha ko’p saqlanadi.
Atmosferadagi havo deyarli hamma vaqt harakatda bo’ladi. Buning sababi er sharidagi qizitishning bir xil bo’lmasligidandir. Havo harakati o’znining yo’nalishi va tezligi bilan harakterlanadi. Yo’nalishi shamol dunyoning qaysi tomonidan esayotganiga qarab aniqlanadi va rumbalar bilan belgilanadi. Dunyo 4 tomonning boshlang’ich harflari: Shimol, Janub, G’arb, Sharq bilan belgilanadi.
Iqlim deganda muayyan joy uchun harakterli bo’lgan va qup yillik kuzatishlar natijasida niqlangan o’rtacha holati tushiniladi. Ob-havo deganda esa mazkur sharoitda vaqtinchalik meteriologik sharoit tushiniladi. Bunda o’proq havo temperaturasi namligi, harakat tezligi, atmosfera bosimi, quyosh radiatsiyasining kuchlanishi, bulutlar va yog’ingarchilik miqdori nazarda tutiladi. Lekin metereologik faktorlar tegishli o’rtacha kattalik, u klimni mediko-biologik nuqtai nazardan etarli darajada harakterlab bermaydi va unga to’la-to’kis gigienik baho berish uchun temperatura va boshqa kattaliklar tebranish ampletudasi va bular sodir bo’ladigan muddatning eng kichik ahamiyatini ham bilish zarur.
Akklimatizatsiya – odam organizmining yangi iqlim sharoitiga ko’nikish qobiliyati – akklimatizatsiya deyiladi. Akklimatizatsiya muammosi har-xil sharoitlari bilan farq qiladigan Yangi qator rayonlarning o’zlashtirilishi tufayli aktual ahamiyatga ega bo’lib qoladi. Bu mamlakatning har-xil oblastlarida, chet-ellarda musobaqa o’tkazuvchi sportsmenlar uchun ham zarur.
Mikroiqlim – bu termin chegaralangan maxsus joy territoriyasining iqlimini xarakterlaydi. Masalan: turar-joyning ba’zi bir aholi yashaydigan joylarida kurort, turistik lagerlardagi iqlim vahakazo. O’ziga xos rel’efi, erning qatlami, ko’kalamzorlashtirilganligi, suv havzasining mavjudligi, territoriyasining qurilish sistemasi va boshqalar tufayli qushni punktlarning mikroiqlim xususiyati har-xil bo’lishi smumkin. Joyning mikroiqlim xususiyatlarini hisobga olish, turar-joy qurilishlari, sport inshootlari, maktab, kasalxonalar qurish uchun sanitariya taraflari jihatidan qulay joy tanlashga imkon beradi.
Xavoning kimyoviy tarkibi va ularning xususiyatlari.
Xavoning eng xayot uchun kerak bo’lgan tarkibiy qismi oksigen-u xavoda 20,93 % ga teng, xajmi bo’yicha, uning 14 % ga tushib ketishi oqibatida organizmda oksigan etishmovchiligi seziladi, 6-9 % ga tushub ketishi xayot uchun xavfli. Inson organizmida 65 % gacha oksigen mavjud. Oksigansiz organizmda moddalar almashinish va tiklanish jarayoni bo’lmaydi boshqacha aytsak xayot toxtaydi. Odam qonida oksigan oksigemoglabin sifatida qondagi gemoglabin bilan bog’langan xolatda bo’ladi.
Atmosferada oksigandan tashqari, ozroq ozon miqdori mavjud. Ozon o’ta oksidlovchi va mikroblarni qirib yuboruvchi gazdir. Odatda ozon momaqaldiroqdan so’ng paydo bo’ladi, uning borligi xavo tozaligidan dalolat beradi.
Xavo tarkibida azot gazi xam mavjud. Uning asosiy vazifalari oksigenni suyultirishdir. Azot miqdori xavoda 78,04 % xajmga teng. U asosan o’simlik dunyosi uchun zarurdir.
Atmosfera xavosida ma’lum darajada SO₂–karbonat angidridi gazi xam mavjud, uning miqdori 0,03 % agar bu gaz o’sha miqdordan ortib ketsa, bu xavoni ifloslanganidan dalolat beradi. Masalan 0,07-0,1 % gacha oshsa xavo bulg’angan xisoblanadi.
Agar inson yashaydigan xonaning xavosida karbonat angidrid miqdori 0,1 % dan ortsa u xolda 1000 litr xavoda uning miqdori 1 litrga teng bo’lar ekan, bunday xavo nafas olish uchun yaroqsiz, u xolda xona, ayniqsa, sport zallari darxol shamollatilishi kerak.
Inson uyquda ekanida, bir minutda 9 litr, tez yurganda 16 litr, yugurganda 63 litr xavo olar ekan.
Shaxarlarda ko’p uchraydigan va eng ko’b kurash olib borishga to’g’ri keladigan zararli gazlar jumlasiga is gazi, oltingugurt angidrid, karbonat angidrid, okisli azod, metan, changlar va boshqalar kiradi.
Is gazi–SO, to’liq yonmagan yoqilg’i maxsuloti bo’lib barcha yonuvchi moddalar tarkibida bo’ladi. Atmosfera xavosiga sanoat korxonalar va elektr stantsiyalarining zararli gazsimon chiqindilari, avtomashinalar dudburonlaridan chiqadigan gazlar va boshqalar xavoni ifloslantiruvchi manba bo’ladi.
So–is gazi, ko’zga ko’rinmas, u o’pka al’veolalari orqali qonga singib, gemoglabin bilan qo’shilib korbooksigemoglabin paydo qiladi. Bu gaz bir litr xavoda 0,125 mgG’l bo’lsa va shu xavodan nafas olinsa, 6 soat vaqt o’tgach, kasallik alomatlari boshlanadi. Bunda, miya og’riydi, boshi aylanadi, yurak tez uradi, ko’ngil aynib kishi xushdan ketadi. Bunday xolatda kasalni tez toza xavoga olib chiqib, iloji boricha kasolxonaga eltish zarur.
Oltingugurt gazi (So₂) bu modda asosan korxona va uy joylarida ko’mir ishlatilganda (yonganida) paydo bo’ladigan zaxarli gazdir. Gazning miqdori 0,002-0,003 mgG’l ga etganda uni xidini bilish mumkin. Bu gazning xavodagi kontsentratsiyasi 0,02 mgG’l etsa shikastlovchi ta’sir ko’rsatadi. Bu gaz o’simlik dunyosiga o’ta zararli ta’sir ko’rsatadi.