Mavzu; Statistik kuzatish materiallarni svodkalash va guruhlash reja

Mavzu; Statistik kuzatish materiallarni svodkalash va guruhlash
REJA:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Taqdimot
   
3. 
   Statistik kuzatish to’g’risda umumiy tushuncha
   
4. 
   Svotka to’g’risida umumiy tushuncha
   
5. 
   Guruhlash to’g’risida tushuncha va uning unsurlari
   
6. 
   Xulosa
   

Kirish
Istiqlol tufayli yangi davrga qadam qo’ydik. Bu davr xar bir kishidan o’zi kabi yangicha fikrlashni, yangicha ish yuritishni talab etadi. Eng muxim masala bulgan milliy Uzlikni anglash jarayoni ham aynan mana shu davrda yuzaga keldi. Mamlakatimizda ta’lim tizimini islox kilish buyicha sa’y xarakatlari boshlanib ketdi. Jumladan, „Ta’lim tugrisida“ gi qonun va „Kadrlar tayyorlash buyicha milliy dastur“ ning kabul kilinishi ayni muddao buldi. Bu xujjatlar asosida Oliy va urta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan „Oliy kasbiy ta’limning Davlat standarti“ ishlab chikildi. Unga binoan bakalavr va magistrlar tayyorlash malakasiga nisbatan kuyiladigan eng kam majburiy talablar va kasbiy tavsifnomalartayyorlandi. Shularni inobatgaolgan xolda darsliklar va ukuv kullanmalari xam tarkibiy, xam zamonaviyligi jixatdan qayta kurib chikilmokda.

Garchi milliy dastur talablariga binoan oliy va urta maxsus bilim yurtlari ukuvchilari uchun yangi avlod darsliklari, o’kuv kullanmalari yaratilayotgan bulsa-da, ammo bugungi kunda ularni yaratish masalasi dolzarbligicha qolyapti
Statistik kuzatish dalillarni bir-biri bilan uzaro boglanishda va bir butunlikda kayd kilishi lozim.
Binobarin, statistik ma’lumotlar tasodifiy yulib olingan, tuplam bilan boglanmagan xolda emas, balki tula olingan bulishi kerak. Ma’lumotlar tula-tukis bulishi uchun eng avvalo kuzatilayotgan tuplamdagi birliklar makon (mintasa, xudud) chegarasida tula sisobga olinishi kerak. Bu yerda suz fasat yoppasiga kuzatish ustida borayotgani yuk- Ma’lumotlarni tanlama kuzatish yuli bilan xam olish mumkin. Ammo bunday usulda kuzatishni amalga oshirayotganda tanlab olingan tuplamning to’la vakolatligini ta’minlash va unga kiritilgan barcha ob’yektlarni (narsalarni) tula-tukis, bitgasini xam mustasno kilmasdan tekshirish zarurdir. Masalan, sanoat tarmorini urganish lozim bulsa, u vaktda barcha korxonalarning bittasini Xam krldirmasdan xisobga olish kerak. Yoki shu tarmokka taallukli va uning xolatini tula tavsiflovchi bir gurux tipik korxonalar xisobiga olinadi.Statistik kuzatishning tulaligi ma’lumotlarning vast buyicha samrab olinishi bilan xam belgilanadi. Agarda birinchi yilda tuplam kuzatilsa-yu, ikkinchi yilda uning ayrim birliklari, uchinchi yilda esa kandaydir boshka birliklar tushib kolsa va shu tarzda kuzatish davom etaversa, u xolda olingan ma’lumotlar vakt buyicha to‘la-tukis bulmasdan, ularningtakkoslamaliligiga putur yetadi. Ayrim lollarda esa xodisalarning vakt buyicha uzgarishi tasodifiy omillar ta’siridan xoli bulmaydi.
Statistik kuzatish urganilayotgan xodisa tugrisida ko’pdan-ko’p ma’lumotlarni tuplashga imkon tugdirsa-da, lekin olingan ma’lumotlarning tarkrsligi sababli xodisa tugrisida umumiy xulosalar yasashga imkon bermaydi. Sh uning uchun xam mazkur ma’lumotlarni bir tizimga solish, qayta ishlash navbatdagi vazifa xisoblanadi. Bu boskich xar qanday statistik tadkikrtning ikkinchi bossichi bulib, statistik kuzatish materiallarini svodkalash va guruxlash deb yuritiladi.
Svodkalash oldindan tuzilgan va tasdik,langan dastur xamda reja asosida amalga oshiriladi. Dasturda ayrim belgilar buyicha ajratilishi lozim bulgan guruxpar ruyxati, shu guruxlar uchun xisoblanadigan kursatkichlar tizimi, kaysi xudud chegarasida va ma’muriy tomondan tobelik jixatidan materiallarni svodkalash lozimligi kabi masalalar yechiladi. Svodkalash rejasida esa kim va sanday tartibda svodkalash ning bajarilishi, uning natijalarini kanday rasmiylash tirish va matbuotda ma’lumotlarning qaysi kismini nashr etish kabi tash kiliy masalalar yoritiladi.Svodkalash oddiy va murakkab svodkalashlarga bulinadi. Oddiy svodkalash deganda olingan ma’lum otlarni guruxcharga bulmasdan tuplam buyicha umumiy yakunlarni chikarish tushuniladi.
Masalan, institugda ta’lim olayotgan jami talabalarning sonini xisoblash uchun kunduzgi, kechki va sirtsi fakultetlardagi talabalarsonini kushib chikish ninguzi kifoya. Sh uning o‘zi oddiy svodkalash buladi. Murakkab svodkalash deyilganda ma’lumotlarni dasturda kuzda tutilgan belgilar asosida ayrim guruxxarga bulib urganish tushuniladi. Jami talabalarni kurslarga va mutaxassisliklarga bulib urganish bunga misol bula oladi.
Tor ma’noda svodkalash xam xuddi oddiy svodkalash kabi umumiy va guruxiy yakunlarini chisarish bilan cheklanadi.
Svodkalash tashkil silinishiga karab: markazlashgan va markazlashmagan svodkalashlarga bulinadi. Markazlashgan svodkalashda boshlangich ma’lumotlar bir yoki bir necha statistika boshkrrmalarida tuplanadi va usha yerda kuzlangan maqsad va vazifalar nuktai nazaridan kbayta ishlanadi. Bunday svodkalash ma’lumotlarni kayta ishlashda bir xil yondoshishga va xozirgi zamon texnikasidan unumli foydalanishga imkon tugdirsa-da, lekin boshlangich ma’lumotlarni taqqoslash, tekshirish imkoniyatini bermaydi. Bundan tashqari, ma’lumotlarni ma’muriy va iqtisodiy tumanlar misyosida qayta ishlash va shu asosda xududiy kursatkichlarni xisoblash cheklanadi

Statistik guruhlash deb ijtimoiy xodisa va jarayonlarni chuqur va har tomonlama o’rganish maqsadida eng muxim, xarakterli belgilar buyicha bir xil gurux va guruxchalarga ajratib o’rganishga aytiladi. Guruxlash o’rganilayotgan hodisaning xarakterli xususiyatini, undagi konuniyagni aniqashga imkon beradi. Ana shu tomoni bilan u ilmiy svodkalashning asosi unsuri bo’lib xisoblanadi.

Guruxlash usuli ommaviy tuplamlarda mikdor o’zgarishlaridan
sifat uzgarishlariga utish jarayonini anikpash maksadida juda keng qo’llaniladi. Masalan, korxonalarni: samaradorlik darajasi buyicha kuyidagn uch guruxga:
• ilgor;
• o‘rta;
• qoloq;
katta-kichikligiga qarab:
• yirik;
• o‘rta;
• kichik;
mulkchilik shakliga qarab:
• davlat;
• jamoa;
• xususiy kabi guruxrlrga bulish mumkin.
Murakkab xodisalarni urganishda kombinasion guruxlash usuli
juda keng kullaniladi.
Guruxlash usuli yordamida bir-biri bilan bom ikbulgan kuyidagi uch turdagi vazif a yechiladi:
• xodisalar ijtimoiy-iqtisodiy tiplarga ajratiladi;
• ijtimoiy-iqtisodiy xodisalar tuzilmasi o’rganiladi;
• xodisalar o‘rtasidagi boglanish aniqlanadi

Xulosa
O‘zbekistonda statistikani rivojlantirishda Toshkent xalk, xujaligi institutida 1932 yildan boshlab o‘z faoliyatini boshlagan„Statistika“ kafedrasining olimlari uz munosib xissalarini kushganlar. Ular jumlasiga respublikamizda birinchilar katorida doktorlik dissertasiyasini yosdagan, sungra O’zbekistonda xizmat kursatgan fan arbobi unvoniga sazovor bulgan N. Soatov va E. Akramovlarni kiritishimiz mumkin. Masalan, N. Soatovning„Suroriladigan yerlar statistikasi muammolari“ nomli asari Uzbekistonda suroriladigan yerlar statistikasini takomillashtirishga bagishlangan bulsa, E. Akramovning„Kapital kuyilmalaridan foydalanish samaradorligi“ asaridaesa investisiya kursatkichlarini takomillashtirish masalalari yoritilgan. 1979 yilda ushbu olimlarning maxsus muxarrirligi ostida birinchi marta uzbek tilida mualliflar jamoasi tomonidan „Statistika asoslari“ nomli o‘kuv qo’llanmasi („O‘kituvchi“ nashriyotida) chop etildi. So’nggi yillarda statistika fanini rivojlantirishda istisod fanlari doktorlari, professorlar I. Ermatov, X. Nabiyev, S.Sirojiddinov, R.Alimov M. Xamroyev, 3. Toshmatov, X- Shodiyev, A. Ayubjonov, B. Usmonov, A. Nabixujayev, X. Xujakulov kabi olimlarning xam xizmatlari katta bzldi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Воронов Ю .П . М етоды сбора информации в социологическом исследовании. М. Статистика, 1974 г.
2. Деев Г., Крутова Т. М етод основного м ассива в статистических наблюдениях. „В естник статистики“ , 1992, № 5. с. 39 — 43.
3. Деев Г., Мухин П . Н есплош ное статистическое наблюдение: исторический опыт, п р акти ка, перспективы. Вапросы статистики, 1996. № 3, с. 21 - 2 7 .
4. Джессен Р. М етоды статистических обследований. М .Ф инансы и статистика, 1985г.
5. Ж уравский Д .П . О б источниках и употреблении статистических сведений. М.Госстатиздат, 1946г.
6. М аргенштсрн О. О точности эконом ико-статистических наблюдений. М. Статистика, 1968г.
7. Сбор статистической инф орм ации (теория статистического наблюдения). В кн. Теория статистики. Учебник. М., „Ф инансы и статистика*1. 2001, с. 4 3 - 65.
8. Статистические наблюдения. В кн: Теория статистики. Учебник. М. ИНФ РА -М , 2000, с. 1 8 - 3 6 .
9. Статистические наблю дения. В кн: Статистика. Учебное пособие. Под. ред. В. Н онина М. И Н Ф РА -М . 2001. с. 16 - 34.