Мавзу: статистика фанининг предмети ва усули

Т/р	IV чорак тижорат магазинларининг товар айланиш ҳажмини бўйича гуруҳлари (минг сўм)	Магазинлар сони
IV чоракда товар айланиш ҳажми (м.с.)
1	10 минг сўмгача	15	93,0
2	10-15	8	112,0
3	15-20	13	200,0
4	20-30	3	68,0
5	30-50	9	378,0
6	50-60	7	385,0
7	60-70	3	180,0
8	70-100	8	600,0
9	100-120	22	2400,0
10	200 ва ундан юқори	12	3744,0
	Жами:	100	8160,0

Кўриниб турибдики, ушбу келтирилган гуруҳлаш маълумотлари етарли даражада яққол эмас ва умумий конуниятни ифодалаб беролмаяпди.

Бу ерда фақат тўплам тузилишини пайқашимиз мумкин, холос.
Товар айланишининг умумий ҳажми ва битта магазинга тўғри келган товар айланиш ҳажми ўртасидаги боғланиш даражасини аниқлаш мақсадида юқоридаги 10 та гуруҳни 5 та гуруҳга ажратиб тегишли кўрсаткичларни ҳисоблаймиз.
(2 жадвал).
Оралиқни йириклаштириш усули ёрдамида икқиламчи гуруҳлаш тартиби.

Т/р	IV-чоракда т/а ҳажми бўйича магазинлар гуруҳи (м.сўм)	Магазин лар сони	IV чоракда т/а (минг сўм)	1та магазинга тўғри келган ўртача т/а (м.сўм)
1	2	3	4	5=4:3
1	10 минг сўмгача	15	93,0	6,2
2	10-20	21	312,0	14,8
3	20-50	12	446,0	37,1
4	50-100	18	1165,0	64,8
5	100-200	22	2400,0	109,0
6	200 ва ундан юқори	12	3744,0	312,0
	ЖАМИ:	100	8160,0	81,6

Ушбу усулда янги гуруҳлар сони бошланғич гуруҳларнинг тегишли оралиқларини қўйилган мақсадга мувофиқ йириклаштириш йўли билан аниқланади. Масалан: шартга биноан иккинчи гуруҳга 10-20 минг сўмдан 20 минг сўмгача т/а ҳажмига эга бўлган 2 ва 3–гуруҳдаги магазинлар киради. (8+13) ҳоказо. Худди шу тариқа улар бўйича т/а-тниг натижада гуруҳлаш ихчам ва яққол кўринишини олади. Умумий конуният эса кўзга ташланади: т/а ҳажми ошиб борган сари унинг даражаси ҳам муттасил ўсиб бориш йўналишига эга. Оралиқнинг нисбатига асосланиб икқиламчи гуруҳлаш тартибини юқоридаги мисол маълумотларида кўриб чиқамиз. Ўнта гуруҳ урнига йирикрок гуруҳлар ташкил қилиш мақсадида уларни бёшта гуруҳга бўламиз.

3-жадвал
Оралиқнинг нисбатига асосланиб икқиламчи гурруҳлаш тартиби

Т/р	IV-чоракда тижо рат магазинлар ининг т/о ҳажми бўйича гуруҳлари (м.с)	Магазинлар сони	IV-чоракда т/о ҳажми (м.сўм)
1	40 минг сўмгача	15+8+13+3+4,5(9*50-40/50-30) =43,5	93+112+200+68+75,6(378* 10/20)=548,6
2	40-80	4,5(9-4,5)+7+3+2,67(8*80-70/100-70)=17,2	302,4(378-75,6)+385+ 180+200(600*10/30)=1067,4
3	80-120	5,33(8-2,67)+4,4(22*120- 100/200-100)=9,7	400(600-200)+480 (2400* 20/100)=880,0
4	120-160	22-4,4=17,6	2400-480=1920
5	160 ва ундан юқори	12,0	3744
	Жами:	100	8160

Биринчи гуруҳ (40 минг сўмгача товар айланиш ҳажмига эга бўлган магазинлар) га бошланғич гуруҳлашнинг 1,2,3,4 гуруҳлардаги магазинлар сони (15-8-13-3) ва 5 гуруҳнинг эса фақат бир қисми киради.
Биринчи оралиқ 40 сонини ташкил қилиш учун бешинчи гуруҳдан 10 сонини ажратиб олиш керак. Бу гуруҳнинг оралиқ катталик 20(50-30). Демак, 10 сони оралиқнинг ½ қисмини (10/20) ташкил қилар экан.
Шу нисбат асосида бешинчи гуруҳдан магазинлар сонини аниқлаб оламиз:



Натижада биринчи гуруҳда магазинлар сонини ҳисоблаш қуйидаги умумий кўринишни олади:

Товар айланиш ҳажми ҳам шу нисбат асосида аниқланади:

Шу тарика бошқа гуруҳ аниқланади.(2 жадвалга каранг).
Охирги бешинчи гуруҳ оралиғии дастлабки гуруҳлаш оралиғиига мос тушганлиги сабабли унинг рақамлари ўзгаришсиз қолади (12 ва 3744).
Оралиқларнинг нисбатларига асосланиб икқиламчи гуруҳлаш тартибини қиёсий таҳлили қилишда қўллаш мумкинлигини қуйидаги мисол ечимида кўриб чиқамиз (4 жадвал). Иккита нохияда ҳамкорликда ишлаётган корхоналарнинг ишлаётган ходимлар сони бўйича тақсимланиши турлича оралиқларда келтирилган. Бундай ҳол иккита нохияни киесий таҳлил қилиш имкониятини бермайди.
Иккала қаторларни биринчи навбатда таққослама кўринишга келтириш керак. Бунинг учун таққослаш базаси қилиб 1- ноҳиядаги таксимот қаторларини кабул қилиб оламиз. Демак, 2-ноҳиядаги 8 та гуруҳнинг оралиқларини йириклаштириб, уларни 1-ноҳиядаги гуруҳлаш оралиғии катталиги бўйича 5 та гуруҳга айлантирамиз. Натижада қуйидаги таққослама иккита гуруҳга эга бўламиз.

5 жадвал
Оралиқларнинг ниисбатларига асосланиб икқиламчи гуруҳлашни

бажариш тартиби

Т.р	ишлаётган ходимлар бўйича корхоналар гуруҳлари (киши)	Корхоналар салмоғии (жами) га нисбатан фоиз ҳисобида		Салмокка асосла ниб икқиламчи гу рухлашни бажа риш тартиби
		1-нохия	2-нохия
1	2	3	4		5
1	100 кишигача	4,3	4,0		1+1+2=4
2	100-200	18,4	19,0		10+200-150/250-150*18=10+50/100*18=19
3	200-300	19,5	16,0		(18-9)+300-250/400-250*21=9+50/150*21=16
4	300-400	28,1	37,0		(21-7)+400-300/500-300*23=14+100/100*23=37
5	500 ва ундан юқори	29,7	24,0		24
	Жами:	100,0	100,0		100,0

Ҳисоблаш бу ерда қуйидагича амалга оширилади. Иккинчи ноҳияда янги ташкил қилинган биринчи гуруҳнинг тартибига биринчи, иккинчи ва учинчи гуруҳ корхоналари киради. Уларнинг салмоғии 4 фоизни (1-1-2) ташкил қилади. Энди иккинчи гуруҳни, яъни 100-200 гача оралиқдаги корхоналарни аниқлаймиз. Бунга 4-чи гуруҳнинг ҳамма корхоналари ва 5-чи гуруҳдаги корхоналарнинг улуши (сони,миқдори) танлаб олинган корхоналар салмоғиига мутаносиб бўлиши керак.
Янги ташкил қилинаётган иккинчи гуруҳнинг юқори оралиғии 200 тагача корхона бўлиши учун бешинчи гуруҳдан 50 та корхонани унга ўтказиш керак. Буни топиш учун 200 сонидан бешинчи гуруҳнинг қуйи оралиғии (150) ни айриб ташлаш лозим.
200-150=50
Сўнгра бу сон (50) ни шу (бешинчи) гуруҳдаги юқори оралиқ билан қуйи оралиқ ўртасидаги тафовут 100 (250-150) сонига бўлиши керак. Шунда бешинчи гуруҳдаги жамоа хўжаликлари сонининг салмоғии келиб чиқади:

Демак, яни ташкил қилинаётган иккинчи гуруҳга бешинчи гуруҳдаги жамоа хўжаликлари салмоғининг ярмисини ажратиб олиш керак:

Шундай қилиб, янги ташкил қилинган гуруҳда жамоа хўжаликларининг салмоғии 19% ни ташкил қилади.

Худди шу тартибда бошқа гуруҳларни ташкил қилиш ва корхоналар сонини аниқлаш амалга оширилади (5 жадвалга қаранг). Охирги бешинчи гуруҳ оралиғии дастлабки гуруҳлаш оралиғиига мос тушганлиги сабабли 24 сони ўзгаришсиз тўла бешинчи гуруҳга утади.

Халқ хўжалиги тармоқларидаги мавжуд резервларни аниқлаш мақсадида эса аналитик гуруҳлаш усули кенг қўлланилади.