Mavzu: Sulfidli minerallar Reja

Sfalerit – ZnS. Nomi yunoncha «Sfaleros» – aldamchi degan ma’noni bildiradi. Tabiatda bir necha xillari mavjud. Kleyofan – oq rangli(deyarliaralashmalariyo‘q),marmatit–qorarangli(temirga boy), poshibramit (kadmiyga boy). Ularning tarkibida Zn – 67,1 %, S
– 32,9 %. Aralashma sifatida – Fe – 20 %, Mn – 8 %, Cd – 2,5–9,2 %, Cu – 2,5 %gacha. Sfalerit kubik singoniyada kristallanadi. Yaxshi shakllari kam uchraydi, ammo ba’zi bo‘shliqlarda yuzaga kelib to‘g‘ri tetraedr qiyofasida uchraydi. Yaxlit donali kristallaridan iborat ulanish tekisligi yaxlit ko‘rinib turadi. Ba’zan kristallarning yiriklari ham uchraydi. Rangi qora yoki jigarrang olmos kabi yaltiraydi. Qattiqligi 3–4; ancha mo‘rt, u elektr o‘tkazmaydi. Suyultirilgan HNO₃ da eriydi va oltingugurt ajralib chiqadi. Sfalerit ko‘pincha galenit va mis sulfidlari bilan birga uchraydi.
Olinadigan ruxning qariyb yarmi polimetall konlardan olinib, ush- bu konlarda sfaleritning miqdori galenitnikidan yuqori bo‘ladi. Sfalerit rux olish uchun asosiy manba; ammo qo‘shimcha ravishda kadmiy va galliy elementlari ajratib olinadi.
Kinovar – HgS (nomi Hindistondan kelib chiqqan deb taxmin qilinadi, ularda qizil smola, kinovar «ajdarho qoni» deyiladi). Tarkibi- da Hg – 86,2 %, S – 13,8 %. Singoniyasi – trigonal, uning qalin tablet- kasimon va romboedr kristallari uchraydi. Rangi qizil, ba’zan qo‘rg‘o- shindek kul rang bo‘lib tovlanadi. U kuchli yarim metall kabi yalti- raydi. Uning qattiqligi – 2–2,5; mo‘rt mineral. Ulanish tekisligi ba’zi yo‘nalishi bo‘yicha mukammal, solishtirma og‘irligi 8, u elektrni yomon o‘tkazadi. Kinovar past haroratli gidrotermal (teletermal) jara- yonda yuzaga keladi. Ba’zan vulkan jinslari natijasida ham ro‘yobga keladi. Kinovar simob olinadigan birdan bir manba hisoblanadi. Si- mob oltinni amalgamalashda, kimyoviy tayyorlashda, fizik asboblarda va portlovchi simob Hg(CNO) detonatorlar uchun portlovchi modda tayyorlashda ishlatiladi.
Realgar – AsS. Tarkibida As – 70 % va S – 29,2 % bo‘ladi. Nomi arab so‘zidan olingan. Realgar – «shaxta changi» ma’nosini anglatadi. U monoklin singoniyali. Kristall tuzilishi prizmatik holda uchraydi. Odatda prizmaning cho‘zinchoq o‘qi bo‘yicha chiziqchalar bilan qoplanadi, ba’zan donador agregatlar, ba’zan gard, po‘st va tuproqsi- mon massalar hosil qiladi. Realgarning rangi sarg‘ish-qizil, ba’zan to‘q qizil. U yarim shaffof, olmosdek yaltiraydi. Realgarning qattiqligi 1,5–2; ulanish tekisligi mukammal, solishtirma og‘irligi 3,4–3,6. Realgar vaqt o‘tishi bilan sarg‘ish-qizil kukunga aylanadi. Elektr toki o‘tkazmaydi. Tabiatda realgar har doim auripigment bilan birga uchraydi.