Mavzu: Suyuqlik va gazlar mexanikasi. Molekulyar-kinetik nazariya

Mavzu: Suyuqlik va gazlar mexanikasi. Molekulyar-kinetik nazariya.
Reja:

1. 
   Bosim va uning ulchov birligi. Paskal qonuni.
   

2. 
   Gidravlik pressning tuzilishi. Atmosfera bosimi. Arximed kuchi. Bernulli qonuni. 3.Molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy xolatlari.
   

4. 
   Broun harakati. Diffuziya.
   

4. 
   Ideal gaz molekulyar-kinetik nazariyaning tenglamasi. Molekulalarning o’zaro ta`siri va tezligi.
   

Bir jism ikkinchi jismga biror kuch bilan bevosita ta`sir etaetganda bu ta`sir ikkala jismning bir-biriga tegish sohasi orqali uzatiladi. Masalan, Er ustida turgan odam o’zining og`irligiga teng kuch bilan Erni bosadi. Bu kuch odam oeklarining Erga tegip turgan sirti (tayanch) yuzi orqali uzatiladi. Agar odam bir oeg`ini ko’tarib turgan bo’lsa, tayanch yuzi ikki marta kamayadi, lekin uning Erga bosim kuchi avvalgidek qolaveradi. Binobarin, bosim kuchi ta`sirining natijasi mazkur kuch qiymatigagina emas, balki kuch ta`siri uzatilaetgan sirt yuziga ham bog`liq. Baen etilgan misolda odamning og`irligi Er sirtiga perpendikulyar ravishda ta`sir etadi.

Bosim kuchining ta`sir natijasini xarakterlash uchun bosim tushunchasidan foydalaniladi va uni, odatda r harfi bilan belgilanadi. Agar yuzi S bo’lgan sirtga perpendikulyar ravishda ta`sir etuvchi bosim kuchining kattaligi F bo’lsa, mazkur sirtga ta`sir etaetgan bosim

p = F / S (3-1)

ifoda bilan aniqlanadi.

Demak, sirtning birlik yuziga perpendikulyar ravishda ta`sir etuvchi kuchga son jihatdan teng bo’lgan kattalik bosim deb ataladi.

Bosimning ulchov birligi sifatida shunday bosim olinadiki bunda bir-birlikka teng sirtga perpendikulyar ravishda ta`sir etadigan bosim kuchi bir-birlik kuchga teng bulishi lozim. SI da kuch birligi N, yuz birligi esa m<sup>2</sup>. Shuning uchun 1 N kuchning 1 m<sup>2</sup> yuzga bosimi SI da o’lchov birlik sifatida qabul qilingan va unga paskal` (Pa) deb nom berilgan. 1 Pa = 1 N/m². Suyuqlik va gazlar uchun Paskal` qonuni. Qattiq jismlarga beriladigan bosim kuchi ta`sir etaetgan yo’nalishda uzatiladi. Qattiq jismlardan farqli ravshda suyuqlik va gazlarning zarralari bir-biriga nisbatan barcha yo’nalishlarda erkin siljiy oladi. Shuning uchun suyuqlik va gazlarga tashqaridan beriladigan bosim hamma yo’nalishlarda uzatiladi. Masalan,

F A D • B C 3.1-rasm.

idishga biror gaz to’ldirilgan bo’lsin. Idish porshen` bilan berkitilgan. Biror kuch ta`sirida porshenni idishning tubi tomon siljitsak, porshen` yaqinidagi A sohada gaz siqilib uning zarralari zichroq joylashadi. Lekin gaz molekulalari harakatchan bo’lganligi tufayli ular barcha

hajm buyicha turli yo’nalishlarda siljiydi. Natijada gaz molekulalarining taqsimlanishi, A, V, S, D ... sohalarning barchasida birday, ammo porshen` idish ichiga kiritilmagandagina nisbatan zichroq bo’ladi. Ushbu tajribani idishga suyuqlik solib takrorlanganda ham shunday natija kuzatiladi. Tajriba natijalardan Paskal` qonuni deb ataladigan quyidagi

hulosa kelib chiqadi. Suyuqlik va gazga berilgan tashqi bosim suyuqlik eki gazning har bir nuqtasiga o’zgarishsiz uzatiladi.

Suyuqlikning og`irlik kuchi ta`sirida idish tubi va devorlariga bosimi. Devorlari vertikal`, tubi esa gorizontal bo’lgan tsilindrsimon idishga suyuqlik solingan. Mazkur suyuqlikning og`irligi tufayli vujudga keladigan bosimning qiymatlari chuqurlikka monand ravishda ortib boradi va har bir gorizontal tekislikning barcha nuqtalari uchun aynan bir hil bo’ladi. Idis8-

A B 4-rasm. 3.2-rasm

ning turli balandliklarida suyuqlik hosil qiladigan bosim haqida 4-rasmda tasvirlangan idish teshiklaridan otilib chiqadigan sharralar asosida tasavvur hosil qilsa ham bo’ladi. Chuqurroq qatlamlarda suyuqlik bosimi qattaroq bo’lishiga sabab mazkur tegislikka suyuqlikning qalinroq qatlami o’z og`irligi bilan bosib turganligidir. Binobarin, baland- ligi h bo’lgan suyuqlik ustunining idish tubiga ta`sir etadigan bosim kuchi shu suyuqlikning

og`irligiga teng bo’ladi, ya`ni`