Mavzu: Suyuqlik va gazlar sarfini o'lchashda sarf o'lchagichlarning ahamiyati reja kirish i-bob. O`Zgaruvchan va o`zgarmas sarf

 

---

3 
I BOB
BOSIM FARQLARI O‘ZGARUVCHAN SARF 
O‘LCHAGICHLAR 
Quvurlardagi suyuqlik, gaz va bug‘ sarfini bosim farqlari o‘zgaruvchan sarf 
o‘lchagichlar bilan o‘lchash keng tarqalgan va yaxshi o‘rganilgan. Sarfni bunday 
usul bilan o‘lchash suyuqlik yoki gaz o‘tayotgan quvurda kichik diametrli 
to‘siqdiafragma. 1 – rasm,a, soplo 1 – rasm,b, Venturi soplosi 1 – rasm, v va 
Venturi quvuri 1 – rasm, g o‘rnatish natijasida hosil bo‘ladigan modda potensial 
energiyasi (statik bosimi) ning o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan. Kichik 
diametrli to‘siq vazifasini bajaruvchi toraytirish qurilmasi quvurga o‘rnatilib, 
mahalliy torayishni hosil qiladi. Suyuqlik, gaz yoki bug‘ quvurning kesimi 
toraygan joyidan o‘tayotganida uning tezligi oshadi. Tezlikning va, binobarin, 
kinetik energiyaning ortishi oqimning kesimi toraygan joyida potensial 
energiyaning kamayishiga olib keladi. Bunda to‘siqdan keyingi statik bosim undan 
oldingi statik bosimdan kam bo‘ladi. SHunday qilib, modda toraytirish 
qurilmasidan o‘tishda bosimlar farqi ΔR =R
1
—R
2 
xosil bo‘ladi. Bu bosimlar farqi 
oqim tezligi va modda sarfiga mutanosib bo‘ladi. Demak, toraytirish qurilmasi 
hosil qilgan bosim farqlari quvurdan o‘tayotgan modda capfining o‘lchovi bo‘lishi 
mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr o‘lchagan ΔR bosimlar farqi 
bo‘yicha aniqlanadi.
1-rasm.  Standart toraytiruvchi qurilmalar sxemasi:
 
a – diafragma, b – soplo, 
v – Venturi soplosi, g – Venturi quvuri 
1.-rasm, a da ko‘rsatilgan diafragma dumaloq teshikli yupqa diskdan iborat. 
Teshikning markazi quvur o‘qida yotishi kerak. Oqimning torayishi diafragma 
oldida boshlanadi va undan o‘tgach, ma’lum masofadan so‘ng, o‘zining eng kichik 
kesimiga erishadi. Undan keyin oqim tobora kengayib, quvurning to‘liq kesimiga 
erishadi. Modda diafragmadan o‘tganda, diafragma orqasidagi burchaklarda 
«o‘lik» zona hosil bo‘ladi. Bu erda, bosim farqlari natijasida suyuqlikning teskari 
yo‘nalishdagi harakati yoki ikkilamchi oqim paydo bo‘ladi. Suyuqlikning 
qovushoqligidan asosiy va ikkilamchi oqim bir-biriga qarama-qarshi harakat qilib, 

---

4 
uyurmalar hosil qiladi. Bunda diafragma orqasida birmuncha energiya sarflanadi, 
demak, bosim ham ma’lum darajada kamayadi. Diafragma oldidagi zarrachalar 
yo‘nalishiining o‘zgarishi va ularning diafragma orqasidagi siqilishi potensial 
energiyaning o‘zgarishiga deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi. 
1-rasm a da ko‘rsatilganidek, R
1 
va R
2 
bosimlar diafragma diskining oldi va 
orqasida o‘rnatilgan alohida teshiklar yordamida o‘lchanadi. Toraytirish 
qurilmalari vujudga keltirilgan bosimlar farqi orqali modda sarfini 
o‘lchash prinsipi va ularning asosiy tenglamalari toraytirish qurilmalarining barcha 
turlari uchun bir xil. Faqat bu tenglamalardagi tajriba orqali aniqlanadigan ba’zi 
koeffisientlar bir-biridan farq qiladi. 
Siqiluvchi muxit (gaz, bug‘) sarfini o‘lchashda, ayniqsa, bosimlar farqi katta 
bo‘lganda, modda oqimi toraytirish qurilmasidan o‘tayotgandagi bosimning 
o‘zgarishi natijasida modda zichligining o‘zgarishini e’tiborga olish zarur. Lekin 
ga yoki bug‘ning toraytirish qurilmasidan o‘tish vaqti ko‘p bo‘lmagani sababli, 
moddaning siqilishi va kengayishi adiabatik ravishda, ya’ni issiqlik almashinuvisiz 
o‘tadi. 
Demak, gaz va bug‘ sarfini hisoblash tenglamalari suyuqlik sarfini hisoblash 
tenglamasidan ε koeffisientning mavjudligi bilan farq qiladi. Agar ε=1 bo‘lsa, 
bu tenglamalarni siqilmaydigan suyuqliklar uchun ham qo‘llash mumkin. Bir qator
o‘zgartirishlardan so‘ng quyidagi hajmiy va massaviy sarf tenglamasiga ega 
bo‘lamiz