Mavzu: Tanlangan mavzu bo`yicha muammoli o`qitish mteodlaridan foydalanib dars bayonini tuzish. Mundarija kirish I bob. Muammoli ta`lim texnologiysi

I BOB.Muammoli ta`lim texnologiysi
1.1.Muammoli ta`lim va uning o`ziga xosliklari
Bugungi kunda, muammoli o‘qitish deganda mashg‘ulotlarda pedagog tomonidan yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan o‘quvchilarning faol mustaqil faoliyati tushuniladi. Buning natijasida o‘quvchilar kasbiy bilimlarga, ko‘nikmalarga, malakalarga ega bo‘ladilar va fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi.Muammoli o‘qitish, o‘qitishning shaxsga yo‘naltirilgan texnologiyalarga taalluqli, chunki bu yerda shaxs sub’ekt sifatida qaraladi, muammoli vaziyatlarning maqsadi - pedagogik jarayonda o‘ziga xos qiziqish uyg‘otishdir.Muammoli o‘qitish, o‘qitishning eng tabiiy samarali usulidir, chunki ilmiy bilimlar mantiqi o‘zida muammoli vaziyatlar mantiqini namoyish etadi.
Muammoli vaziyatlar kiritilib, an’anaviy, bayon etish o‘quv materialining eng optimal tarkibi hisoblanadi. Pedagog muammoli vaziyat yaratadi, o‘quvchini uni yechishga yo‘naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli o‘qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo bo‘lishi individual holat bo‘lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab etadi.Muammoli o‘qitish, ijodiy jarayondan nostandart ilmiy-o‘quv masalalarni nostandart usullar bilan yechishni taqozo etadi. Talabalarga mashq uchun beriladigan masalalar, olingan bilimlarni mustahkamlash va malakalar hosil qilish uchun xizmat qilsa, muammoli masalalar esa faqat yangi yechimlar izlashga qaratiladi.O‘quv materialini muammoli taqdim etilishining mohiyati shundaki, unda o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda taqdim etmasdan, o‘quvchilar oldiga muammoli masalalar qo‘yadi, ularni yechimining yo‘llari va vositalarini izlashga undaydi. Muammo, yangi bilimlar va harakat usullar sari, o‘zi yo‘lga boshlaydi.
Muammoli o‘qitishda kechadigan jarayonlarning psixologik mexanizmi quyidagicha bo‘ladi: inson ziddiyatli, yangi, noma’lum muammoga (muammo – murakkab nazariy yoki amaliy masala bo‘lib, yashirin ziddiyatlarni qamrab oladi, uning yechimi turli, hatto muqobil vaziyatlarni talab etadi) duch keladi, unda hayratlanish, ajablanish holati paydo bo‘ladi, «gap nimada?» degan savol tug‘iladi.
O‘quvchi noma’lum yechimni topish uchun mustaqil yoki o‘qituvchi yordamida izlanadi. Muammoni jamoaviy hal etishda paydo bo‘luvchi, sub’ekt-ob’ekt-sub’ekt munosabatlari ijodiy fikrlashni faollashtirishga olib keladi.
"Muammoli ta'lim" ifodasi oʻz ichiga oʻzgartiruvchilik, murakkablik va/oʻquvchilarning bilim darajasining yuqori darajaga etishida qiyinchiliklarni anglatadi. Bunday qiyinchiliklar birlamchi taʼlim usullarida, oʻqitish model va tizimlarida, tashqi omillarda, oʻquvchilarning oʻz munosabatlari va xatti-harakatlarida, oʻquvchi tayyorlashda oʻzgarishlar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin.
Muammoli ta'limning bir necha xususiyatlari mavjud boʻlishi mumkin, ba'zilari esa quyidagilardir:

• 
  Koʻp tahlil va fikrlash kerak: Muammoli taʼlim, har bir oʻquvchi uchun murakkab boʻlgan savollar yuzaga kelishi mumkin. Bu sababli, oʻqituvchilar va oʻquvchilar koʻproq tahlil va fikrlash uchun vaqt sarflaydilar.
  
• 
  Oʻquvchilar bilim sifatida muvaffaqiyatsizliklarga duch kelishi mumkin: Oʻqitish jarayonida oʻquvchilarning bir qismi muvaffaqiyatsizliklarga duch kelishi mumkin. Bu esa ularning oʻzining psixologik holatiga va qarashlari bilan bogʻliq boʻladi.
  
• 
  Oʻquvchilar oʻqituvchilarga xolislik koʻrsatmaydi: Oʻquvchilar muammoli taʼlimda oʻqituvchilar bilan muloqot va aloqalari ziyon kasalliklari, fikr va koʻrsatishlari juda muhim ekanligi uchun, ammo ular oʻqituvchilarga xolislik koʻrsatmaydilar.
  
• 
  Oʻqituvchilar oʻzlariga yordam berishga tayyorman emaslar: Muammoli taʼlimda oʻqituvchilar bilimning murakkabligi va muammoli turlari bilan bogʻliq savollarga javob topishda kerakli bilim va tajribalarni ega boʻlishlari kerak. Bu esa, oʻqituvchilar oʻzlariga yordam berishga tayyorman emasligi mumkin.
  
• 
  Muammoli taʼlim oʻquvchilarda keng tarqalgan qabiliyatlar ochib chiqarishi mumkin: Muammoli taʼlim, oʻquvchilarning murakkab savollarga javob topish, oʻz oʻzini kuzatish va tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi.
  

Muammoli ta'limning kamol topishga olib kelishi. Muammoli ta'lim uchun qulay yechimlarni topishning yanada qiyin bo'lishi mumkin, lekin bu qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi va o'rganishda mustahkamlashtiradi.O'quvchilarning maslahatlari va yordamlari hisobga olinganida, ularning o'rganish uchun qiziqishlari oshadi. Bu, o'quvchilarning o'rganish jarayonida ko'proq qatnashishini, yangi bilim va ko'nikmalarini o'rganishga olib keladi.Muammoli ta'lim, o'quvchilarning ko'nikmalarini va bilim darajasini yanada oshiradi. Muammoli ta'limning yanada kuchli va samarali bo'lishi uchun, o'quvchilar ko'nikmalarini mustahkamla-shuvchi va ularning o'zining istalgan yo'nalishda rivojlanishiga yo'l qo'yadigan yechimlarni topishlari kerak. O'quvchilarning o'zlarining o'ziga xosliklari: Bazi o'quvchilarning o'rganish usullari boshqa o'quvchilardan farqli bo'lishi mumkin. Masalan, bir qismi o'quvchilar kinestetik o'rganish usullariga yo'nalgan bo'lishi mumkin, ya'ni ular uchun ma'lumotlarni ko'rish orqali o'rganish oson emas, balki o'zlariga mos ravishda amallarni bajargan holatda o'rganish kerak. Bunday o'quvchilarga o'rganish jarayoni muammo bo'lishi mumkin.
O'quv materiallarning murakkabligi: Ba'zi fanlar ko'pincha murakkab bo'lib, ularni tushuntirishda va o'rganishda qiyinchiliklar tug'ilib chiqishi mumkin. Bunday fanlar o'quv materiallari ustida ishlashning bir nechta usullari mavjud, shuningdek, bu fanlarni o'rganishda mentor yoki tutor yordamidan foydalanish ham foydali bo'ladi.O'quvchilarning o'zining shaxsiy omillari: Ba'zida o'quvchilar o'qishga qiziqmaslik, to'g'ri motivatsiyaga ega bo'lmaslik, yoki o'quvga yo'naltirilishlariga qarshi qo'rqmaslik sabablari bilan muammo yashashlari mumkin. Bunday hollarda o'quvchilarga motivatsiyani oshirish, o'quvchilarga tegishli mavzularda qiziqishlarini oshirish va o'qishni qiziqarliroq qilish uchun qo'llanadigan bir nechta usullar mavjud.O'qituvchilar va o'quvchilar orasidagi kommunikatsiya muammolari: Bunday hollarda o'qituvchi va o'quvchi orasida xatoliklar va yanlis fahmlashlar bo'lishi mumkin. Bu xatoliklar o'quv materialini to'g'ri tushunishga, o'rganish jarayonini osonlashtirishga va o'qituvchi va o'quvchi orasidagi aloqani yaxshilashga yordam beruvchi usullar bilan bartaraf qilinishi mumkin.Muammoli ta'lim uslubi o'quvchilarga eng muhim yechim topish, fikrlash, muammolarni hal qilish va jarayonlarni tahlil qilish bilan bir qatorda o'rganish imkonini beradi. Bu uslubda, o'quvchilar o'zlarini o'z bilimlariga kengaytirish va o'rganishga shoshilishadi. Bu esa ularni kreativlik va eng yaxshi yechimlarni topishga yo'naltiradi. Muammoli ta'lim uslubi o'quvchilarga, ularning o'zlarini o'rganishda o'z zamonaviy tajribalariga va jarayonlarga asoslanishda muhim bo'lgan qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Bu esa ularni, har qanday muammolarni yechish uchun yaxshi yechimlarni topishga va shaxsiy va kasbiy rivojlantirishga imkon beradi. O'quvchilarning o'ziga xos o'qish usullarini tushunmaganligi: Har bir o'quvchi o'ziga xos usulda o'rganadi va o'ziga yaxshi keladigan tarzda bilimlarni olishi kerak. Bu bilimni olish usullari va tarzi har bir o'quvchi uchun farqli bo'lishi mumkin.O'qituvchilar tomonidan o'rganishning qiyinligi: O'qituvchilarning qiyinligi ham muammoli ta'lim uchun bir sabab bo'lishi mumkin. O'qituvchilar o'rganuvchilariga qo'shimcha tushunishlarni berishga va savol-javoblarni tushunishga yordam berishi kerak.O'quvchilarning qo'shimcha qo'llab-quvvatlanishga muhtoj bo'lishi: Muammoli ta'limning boshqa sababi o'quvchilar o'zlariga qo'shimcha qo'llab-quvvatlanishga muhtoj bo'lishlari hisoblanishi mumkin. O'qish jarayonida o'quvchilar tarqalishi va o'zini o'zlashtirishi uchun bir-biriga yordam berishlari zarur bo'ladi.O'qishda qo'shimcha muammo: O'qish jarayoni, darslarda o'rganish usullari yoki ma'lumotlar tushunishda qiyinliklar hisoblanishi mumkin. Bu, muammo ta'limning bir xil yo'nalishida o'quvchilar uchun muammoli bo'lishi mumkin. Muammoli ta'limning o'ziga xosliklari esa, o'qish jarayonida o'quvchilarning maslahatlarini ko'rsatish va yordam berishni talab etishi, o'quvchilarning mukofotini ko'rsatish, o'quvchi va o'qituvchilar o'rtasidagi aloqalarni rivojlantirish va o'quv jarayonida qo'shimcha muammo yaratishga o'zgartirish kiritishi mumkin. Bunday o'ziga xosliklar muammoli ta'limni o'rganishning bir qancha yaxshi usullarini yaratishga imkon beradi. Bunday tizimlar o'quvchilar uchun ko'proq zararli bo'lib, ularning o'ziga xosliklarini buzib qo'yadi.
Muammoli ta'limdan qochish uchun esa o'qishga motivatsiyani oshirish va o'quv materiallarini osonlashtirish yoki ko'paytirish kerak. Bu esa o'quvchilarga qiziqishlarini qayta tiklash, ularning o'zlarining qobiliyatlariga mos materiallarni taqdim etish va ularning o'ziga xosliklarini tushuntirish bilan amalga oshirilishi mumkin. Bu usul o'quvchilarning o'zlarini o'rganishga, o'z fikrlarini bayon qilishga, o'zlarining qobiliyatlariga mos bo'lgan yo'nalishlarini topishga yordam beradi.Boshqa bir usul esa, ta'limning interaktiv va amaliy yo'nalishda tashkil etilishi. Bu usulda o'quvchilar teorik bilimlarni amaliy mashg'ulotlar orqali o'rganishadi, shunday qilib o'qituvchi bilimlarni amaliy hayotga tegishli ko'rinishda ta'lim berishadi. Bu usul o'quvchilarning o'ziga xosligini qanday o'rganishlari va qanday o'zgartirishlari kerakligini anglash uchun ham yaxshi bir usuldir.Bundan tashqari, o'quvchilar o'zlarining o'ziga xos o'quv usullarini topishlari va ularning o'zlariga qulay keladigan usullar yaratishlari ham muhimdir. Bu usullar shaxsiy e'tibor talab qiladi va o'quvchilarning o'zlarining qobiliyatlariga va qiziqishlariga mos kelishadi. Bunday qulay o'quv usullari o'quvchilarning o'zini o'rganish joylarini oshiradi va ularning o'qishga va o'rganishga bo'lgan ilg'arlarini oshiradi. Fikr qirraligi va talabalar yoshida stress: Muammoli ta'limda talabalarning o'zlashtirish yoki o'qishga qiziqishni yo'lga qo'yishga imkoniyati kam bo'lishi mumkin. Bu esa talabalarda stress yaratishi mumkin.Talabalarning o'qitishni tushunishda qiyinchiliklari: Muammoli ta'limda o'qituvchilar talabalarga mazmunni tushunishni ta'minlashda qiyinchiliklar bilan yuzlashadi.Yondashuv tizimi: Muammoli ta'limda talabalar yondashishni yaxshi ko'rgan holda o'rganishadi, shuning uchun ular o'qituvchilariga qarshi kelishlari mumkin.Ko'p qatnashgan o'quv usullari: Muammoli ta'lim usullaridan foydalanish, talabalarga bir vaqtning o'zida ko'p masalalarni o'rganishga imkoniyat beradi, ammo bu o'quv usulini amalga oshirishda, talabalarning yodlash va tushunish ko'nikmalariga qarshi kelishlari mumkin.