Mavzu: Tanlangan mavzu bo`yicha muammoli o`qitish mteodlaridan foydalanib dars bayonini tuzish. Mundarija kirish I bob. Muammoli ta`lim texnologiysi

1.2.Muammoli ta`limning mohiyati va vazifalari
Ta'limda muammoli yondashish o’quv dasturlarida ham, o’qituvchi bilimlarini bayon qilishda ham, o’quvchilarning mustaqil ishi va hokazolarda ham o’zining ifodasini topishi lozim.
M.N.Skatkin muammoli ta'limning quyidagi uchta asosiy turini alohida ifodalagan:

• 
  Bilimlarni muammoli bayon qilish. Bunday bayon qilishda o’qituvchi o’quvchilarga u yoki bu qoidalarni faqat gapirib bermaydi, balki og’zaki fikr yuritib, muammoni ham aytadi va uni hal qilish jarayonini ko’rsatadi.
  
• 
  Bayonning ayrim bosqichlarida o’quvchilarni izlanishga jalb etish. Bunda o’qituvchi muammoni qo’yadi, o’quv materialini tushuntiradi, lekin ana shu jarayonda o’quvchilarga ulardan izlanish jarayoniga qo’shilishni va u yoki bu bilish vazifasini mustaqil holda hal etishni talab qiladigan savollarni beradi.
  
• 
  Ta'limning tadqiqiy metodi. O’quvchilar bilish muammosini anglab, o’zlari izlanish rejasini belgilaydilar, taxmin (gipoteza) ni tuzadilar, uni tekshirish yo’lini muhokama qiladilar, kuzatish va tajribalar o’tkazadilar, faktlarni qayd qiladilar, tajribalarni va faktlarni taqqoslaydilar, umumlashtiradilar.
  

Muammoli ta’lim-o‘quvchilar faoliyatini nazariy va amaliy muammolarni va ushbu muammoli vaziyatlar kuchi orqali yaratilgan muammoli topshiriqlarni hal etish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirishga asoslangan holda tashkil etish usulidir.
Muammoli ta’lim ta’lim oluvchilarning bahslari, mushohadalarida amalga oshiriluvchi analiz-sintez faoliyatiga asoslanadi. Bu ta’limning tadqiqotchilik turidir. Uning vazifasi faol bilish jarayoniga undash va tafakkurda ilmiy-tadqiqot uslubini shakllantirishdir. Muammoli o‘qitish ijodiy, faol shaxs tarbiyasi maqsadlariga mos keladi.

Muammoli o‘qitish jarayonida talabaning mustaqilligi o‘qitishniig reproduktiv shakllariga nisbatan tobora o‘sib boradi.Muammoli o‘qitishning mohiyatini o‘qituvchi tomonidan talabalarning o‘quv ishlarida muammoli vaziyatni vujudga keltirish va o‘quv vazifalarini, muammolarini va savollarini hal qilish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarish tashkil atadi. Bu esa bilimlarni o‘zlashtirishning ilmiy-tadqiqot usulini yuzaga keltiradi.Muammoli vaziyat muayyan pedagogik «vositalarda maqsadga muvofiq tashkil etiladigan o‘ziga xos o‘qitish sharoitida yuzaga keladi. Shuningdek, o‘rganilgan mavzular xususiyatlaridan kelib chiqib, bunday vaziyatlarni yaratishning maxsus usullarini ishlab chiqish zarur. Muammoli vaziyat har qanday fikrlash mashaqqatlaridan farq qilib, unda talaba mashaqqat talab qilgan ob’ekt (tushuncha, fakt)ning unga avval va ayni vaqtda ma’lum bo‘lgan vazifa, masala bo‘yicha ichki, yashirin aloqalarini anglab yetadi. Muamoli o‘qitishning o‘ziga xos jihatlari majudki, bu jihatlarni tadqiqotchi B.Aysmontas quyidagicha izohlaydi.

B.Aysmontas bo‘yicha muammoli ta’limning yutuq va kamchiliklari:

Yutuqlari

Kamchiliklari

1.Bilimlarni o‘zlashtirishdagi yuqori darajadagi mustaqillik, ta’lim oluvchilarning mustaqil dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi . 2.Talabaning shaxsiy motivatsiya-lari, bilishga doir qiziqishlarini shakllantiradi . 3.Talabalarning fikrlash qobiliya-tini rivojlantiradi 4.Talabalarning dialektik tafak-kurining shakllanishi va rivoj-lanishiga yordam beradi, ular tomo-nidan o‘rganilayotgan hodisalar va qonuniyatlardagi yangi aloqadorlikni yuzaga chiqarilishini ta’minlaydi.

1.Amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllanishda boshqa ta’lim tiplariga qaraganda kam darajada qo‘llaniladi. 2.Boshqa ta’lim turlariga qaraganda bir xil hajmdagi bilimlarni o‘zlashtirish uchun ko‘p vaqt talab etiladi.

Muammoli ta’limning bosh maqsadi – talabaning o`rganilayotgan mavzuga doir muammolarni to’liq tushunib yetishiga erishish va ularni hal eta olishga o’rgatishdan iborat. Muammoli ta’limni amaliyotda qo’llashda asosiy masalalardan biri o’rganilayotgan mavzu bilan bog’liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat.
Turli o’quv fanlari bo’yicha o’qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko’zda tutishlari kerak.
Muammolivaziyat yaratish usullari:

• talabaga dars mavzusi bilan bog’liq ziddiyatli holatni tushuntiradi va uni yechish yo’lini topishni taklif qiladi;

  
  

• bir masalaga doir turli nuqtai-nazarlarni bayon qiladi;

  
  

• hal etish uchun yetarli bo’lmagan yoki ortiqcha ma’lumotlar bo’lgan yoki savolning qo’yilishi noto’g’ri bo’lgan masalalarni yechishni taklif etadi va boshqalar.

  
  
  

Muammoli vaziyatni hal etish darajalari: o’qituvchi muammoni qo’yadi va o’zi yechadi; o’qituvchi muammoni qo’yadi va uning yechimini talaba bilan birgalikda topadi; talabaning o’zlari muammoni qo’yadilar va uning yechimini topadilar.
Muammoli vaziyatni yechishda qo’llaniladigan usullar: muammoni turli nuqtai-nazardan o’rganish, tahlil qilish; solishtirish, umumlashtirish; faktlarni aniqlash va qiyoslash; vaziyatga bog’liq xulosalar chiqarish; talabaning o’zlari aniq savollar qo’yishi va boshqalar.Muammoli ta’lim mashg’ulotlarini tashkil etish va boshqarish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: o’quv fani va darslar mavzusini o’rgatishda ular bilan bog’liq muammoli masalalarni belgilash; ulardan muammoli vaziyatlar hosil qilish va amalda foydalanishni oldindan rejalashtirib borish; talabaning tayyorgarlik darajasini hisobga olish; zarur o’quv vositalarini tayyorlash; muammoli vaziyatdagi mavjud ziddiyatni ko’rsatish; topshiriqni va uni yechish uchun yetarli shartlarni aniq bayon qilish; talabaning muammoni hal etishda yo’l qo’yayotgan xatolarini, ularning sababini va xususiyatini ko’rsatish; talabaning noto’g’ri taxminlari asosida chiqargan xulosalari oqibatini muhokama etib, to’g’ri yo’lni topishlariga ko’maklashish va boshqalar.Darsda hosil qilinadigan muammoli vaziyat hamda talabaga hal etish taklif etiladigan muammoga qo’yiladigan eng asosiy talab – talabaning qiziqishini oshiradigan, eng kamida esa, talabada qiziqish hosil qiladigan bo’lishi kerakligidan iborat. Aks holda ko’zda tutilgan natijaga erishish imkoni bo’lmaydi.Muammo talabaning bilim darajalariga hamda intellektual imkoniyatlariga mos bo’lishi shart. Hosil bo’lgan muammoli vaziyatni yechish uchun topshiriqlar yangi bilimlarni o’zlashtirishga yoki muammoni aniqlab, yaqqol ifodalab berishga yoki amaliy topshiriqni bajarishga yo’naltirilgan bo’ladi. Talabaning muammoli vaziyatni tushunishlari, uning kelib chiqishi sabablari hamda nimalarga, qanchalik darajada bog’liqligini idrok qila olishlari natijasida hosil bo’ladi. Bunday tushuna olish esa talabaga mustaqil ravishda muammoni ifodalay olish imkoniyatini beradi.Muammoni yechish taxminlarini shakllantirishda o’quvchi o’zlashtirgan bilimlari asosida kuzatish, solishtirish, tahlil, umumlashtirish, xulosa chiqarish kabi aqliy faoliyatlarni bajaradi.
Aqliy faoliyatdagi asosiy jarayon fikrlash jarayoni bo’lib, fikrlashning sifati uning mantiqiyligi, mustaqilligi, ijodiyligi, ilmiyligi, asosliligi, uzviyligi, tejamliligi, maqsadliligi, tezligi, tahliliyligi, qiyosiyligi, umumlashtirilganligi, xususiylashtirilganligi, kengligi, chuqurligi, ishonarliligi, realligi, haqqoniyligi darajasi bilan belgilanadi. Birlashgan o'quv-usullari: Muammoli ta'lim, turli o'quv-usullarini (masalan, o'qituvchi yoki o'rganuvchilar tomonidan tashkil qilingan darslar, amaliy mashg'ulotlar, texnologik vositalar va boshqa muhim ta'lim usullari) birlashtiradi, shuning uchun o'rganuvchilarga bir necha o'quv-usullaridan foydalanishga imkoniyat beradi.Individual ta'lim: Muammoli ta'lim o'rganuvchilarga individual o'qitish usullarini qo'llashga imkoniyat beradi. Bu usul, o'rganuvchilarning o'ziga xos talablarini tushunishiga va ularning o'z vaqtlarida, o'z mehnatlariga muvofiq ta'lim olishiga imkoniyat beradi.Maslahatlash: Muammoli ta'lim, o'qituvchilar va o'rganuvchilar orasidagi maslahatlashni oshirishni o'z ichiga oladi. Bu, o'rganuvchilar uchun qiyinchiliklarni yechish va talabalarga qo'llab-quvvatlash uchun zarur bo'lgan yechimlarni topishda va ularni amalga oshirishda yordam beradi.Amaliy mashg'ulotlar: Muammoli ta'lim, amaliy mashg'ulotlarni o'qitish jarayonida o'rganuvchilar uchun muhim asos sifatida qo'llashga qaratilgan. Bu mashg'ulotlar, o'rganuvchilar uchun bitta mavzu yoki masalani amalga oshirishga imkoniyat beradi va ularning o'zlarining o'zlashtirish va o'qish ko'nikmalari bilan bog'liq kasb-hunarlarini rivojlantirishga imkon beradi. Muammoli ta'limning mohiyati: Muammoli ta'limning asosiy maqsadi, talabalarning qiyinchiliklarni tahlil qilish va ularni bartaraf qilish yordam berishdir. Bu o'qitish jarayonida talabalar o'zlashtirish yoki o'qishga qiziqishni yo'lga qo'yishga yordam berish uchun qo'llaniladi.Talabalarning o'zlashtirish va yaxshi ko'rgan holda o'rganish: Muammoli ta'lim, talabalarning o'zlashtirish va yaxshi ko'rgan holda o'rganishni rag'batlantirishga imkon beradi. Bu, talabalar uchun o'qitishni qiziqarliroq qiladi va ularning o'rganish ko'nikmalarini yaxshilaydi.Talabalarga ko'proq yordam berish: Muammoli ta'limda o'qituvchilar, talabalar bilan ko'proq aloqada bo'lish, ularni yordam berish va ularni o'rganishni qo'llab-quvvatlash lozim. Bunda talabalarning qiyinchiliklarni bartaraf etish, ularning o'rganish va tushunish ko'nikmalarini kengaytirish mumkin.Talabalarni o'zlashtirish uchun qiziqarli masalalar yaratish: Muammoli ta'limda o'qituvchilar, talabalarga qiziqarli masalalar yaratish orqali ularni o'rganishga rag'batlantirish lozim. Bu, talabalarning o'rganishni qiziqarliroq va mazmunliroq qiladi.
Barcha muammoli ta'limning asosiy maqsadi, talabalarning qiyinchiliklarni tahlil qilish, ularni o'zlashtirish va o'rganishlarini yaxshilashdir. Bu, o'qitish jarayonida talabalarning rag'batlantirish va motivatsiyasini kengaytirish, ularga yordam berish.
Muammoli ta'lim usuli talabalar uchun o'rganishni osonlashtiradi va ularga o'zlashtirishni qanday bartaraf qilishni o'rganishlariga yordam beradi. Bu usul, talabalarga motivatsiya va ishbilarmonlikni oshirish, ularning o'rganishni osonlashtirish va yaxshi natijalar olish uchun qulayliklar yaratadi. Talabalar bilan bog'liq ma'lumotlar to'plamini aniqlash: O'qituvchilar talabalarning qanday ma'lumotlarni tushunishda va o'rganishda qiyinchiliklarga ega bo'lishini aniqlashadi.Talabalarga o'rganishda yordam berish: Muammoli ta'lim usuli, talabalarga qanday o'rganishni osonlashtiradi. O'qituvchilar talabalarga ko'proq yordam berish uchun ko'p imkoniyatlar yaratadi.Talabalar o'rtasida ishbilarmonlikni oshirish: Muammoli ta'lim, talabalarning ishbilarmonlik darajasini oshirish uchun o'zgartirilgan o'quv usullarini va o'quv dasturlarini o'z ichiga oladi.Talabalarni qiziqtirish: Muammoli ta'lim, talabalarni o'rganishga qiziqtirish uchun, ularga qiziqarli masalalar va mashqlar taklif etadi. Bu ularga o'rganishni yanada qiziqarli va motivatsiyali qiladi.Talabalarning talablarini baholash va yaxshilash: Muammoli ta'limda, talabalarning talablarini baholash va ularni yaxshilash uchun muvaffaqiyatli baholash usullarini amalga oshirish muhimdir. Muammoli ta'lim, o'qitish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni yechishni va talabalarning o'rganish jarayonida rivojlanishini ta'minlashni maqsad qiladi. Bu usulda, o'qituvchilar talabalarni o'zlashtirish va qiziqtirishga harakat qilish, qiziqish va taassurot qo'shishni ta'minlash, o'qish jarayonida qiyinchiliklarni kamaytirish, va talabalarning o'rganishni yanada sodda va qiziqarli qilish uchun bir qator qo'llanmalar va o'quv usullaridan foydalanish kerak.
Muammoli ta'limning asosiy mohiyatlaridan biri talabalar o'zlarini o'rganishni o'zlashtirish va o'zlashtirish jarayonida yaratiladigan muammolarga qarshi qarashga tayyorlashdir. Bu usul talabalarning o'ziga ishonishini, mustaqil o'rganish qobiliyatini va muhim critical thinking va yechim topish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.