Mavzu: Tarix darslarida tafakkur, malaka va ko’nikmalarni hosil qilish va uning ahamiyati

VIII- sinfda shakllantiriladigan kunikma va malakalar :

• 
  o‘rganilayotgan davrning o‘ziga xos xususiyatlarini aniklab, boshka davlatlarning rivojlanish xususiyatlari bilan kieslay olish;
  
• 
  xonliklarning rivojlanishi xususiyatlari, uzaro bog‘liqligi, tarixiy jarayonlarning umumiy tomonlarini taxlil kilish:
  
• 
  darslik, kushimcha ma’lumotlarni uzlashtirishdan tashkari, kurgazmali kurollar bilan ishlash;
  
• 
  berilgan savollar va jadvallarni tuldirish uchun mustakil ravishda ma’lumot tuplash;
  
• 
  tarixiy vokealarning kelib chikish sabablarini va okibatlarini taxlil kilish; baxolash;
  

IX sinf o‘quvchilari tarixni ilmiy davrlashtirish xakidagi bilimlar asosida tarixiy vokealar, jarayonlar kaysi boskichga, davrga oid ekanligini belgilay olishlari, tarixiy xaritalar bilan ishlay olish va ulardan tarixiy vokealarni, siesiy jarayonlarni tavsiflashda foydalana olish kabi malakalarga ega bo‘lishlari lozim. Ular manbalar bilan mustakil ravishda ishlab, ularni taxlil kilish, ma’lumotlarni umumlashtirish, kieslay olish, ularga baxo bera olish kabi ishlarni bajarishlari kerak. Materialni o‘tish jarayonida o‘qituvchi ularda ijtimoiy xodisalarni anik tushuntirish, konspekt va referatlar tayerlash, sinxron jadvallar to‘zish kabi kunikma va malakalarni shakllantirishga intilishi kerak.
1.2 Jaxon tarixi" fanining o‘qitish va o‘rganishning asosiy tamoyillari
O‘zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan keyin ijtimoiy- iktisodiy, siesiy o‘zgarishlar bilan birga xaetimizni xal etuvchi muxim masalalar katorida ta’lim tizimini tubdan uzgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga kutarish, barkamol avlodimiz bilim darajasini jaxon andozalariga etkazish uchun muxim ishlar kilinmokda. "Ta’lim to‘g‘risida"gi Konun va "Kadrlar tayerlash Milliy dasturi"ning kabul kilinishi ta’lim-tarbiyani rivojlantirishda yangi boskichning boshlanishidir.
Keyingi yillarda umumta’lim maktablarda tarix fanini o‘qitishda katta o‘zgarishlar buldi. "O‘zbekiston tarixi" aloxida mustakil fan sifatida ukitilib, dars soatlari ko‘paytirildi. "Jaxon tarixi"ning o‘qitilishi soxasida xam davr talabidan kelib chikkan xolda o‘zgarishlar sodir buldi. Mavzularning bir kismi yangilandi . YUrtboshimiz ta’kidlaganidek:"… zamon talabi shuki, professor va o‘qituvchilar uzlarida mavjud bilim va saviya bilan cheklanib kolmasdan, balki xorijiy mamlakatlar tajribasini kunt va sabot bilan urganib, magzini chakib, undan keyin uz talabalariga sabok berishlari zarur" (" Marifat" gazetasi. 1995 yil 11 oktyabr soni.)
SHu sababli yangi dasturda umumbashariy kadriyatlar va istiklol mafko‘rasi ruxida yoshlarga bilim berish asosiy maksad kilib kuyilmokda. "Jaxon tarixi" ni o‘qitish kuyidagicha taksimlangan:
V sinf (34 soat) - "Jaxon tarixidan xikoyalar" eng kadimgi davrdan xozirgi kungacha bo‘lgan dune davlatlari tarixidan ayrim eng muxim vokealar urganiladi. VI sinf (34

7. 
   sinf ( 51 soat) - "Jaxon tarixi" dune xalklari tarixining U asrdan XUP asrgacha bo‘lgan davrini urganadi.
   
8. 
   sinf (51 soat) -"Jaxon tarixi" XUP asr urtalaridan X1X asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrni kamrab oladi.
   
9. 
   sinf (51 soat) - "Jaxon tarixi" X1X asrning 70-yillaridan to 1914 yilgacha bo‘lgan davrni uz ichiga oladi.
   

"Jaxon tarixi" fani insoniyatning o‘tmishdagi xaetini, jamiyatning tabiiy va ijtimoiy tarakkietini, unga bog‘liq bo‘lgan vokealarni o‘ziga xos xamda xilma-xil kurinishda urganadi. "Jaxon tarixi" fanining ta’lim va tarbiyaviy maksadi : insoniyatning kadimgi davrdan xozirgi kungacha bosib utgan tarixiy yuli, uning ijtimoiy, ma’naviy,axlokiy tajribasi xakidagi bilim asoslarini egallagan barkamol shaxsni tarbiyalash; o‘quvchilarda tarixiy bilimlarni ijodiy kullash, tarixiy vokea va xodisalarni taxlil kilish asosida tushunish kobiliyatini rivojlantirish, bilim, kunikma va malakalarining yukoriligini ta’minlash; o‘quvchilarni inson xukuklari va demokratik kadriyatlarni xurmat kilish, vatanparvarlik va xalklar o‘rtasidagi xamjixatlikni idrok kilish ruxida tarbiyalash; uz xalki va boshka millat vakillarining tarixi va madaniyatiga kizikish, xurmat kilish kunikmasini rivojlantirish, butun insoniyat madaniy merosini saklash va ko‘paytirishga intilish xissini kuchaytirishdan iboratdir².
"Jaxon tarixi"ni chukurrok o‘rganish respublikamizning xorijiy mamlakatlar bilan iktisodiy va madaniy alokalarining yaxshilanishiga yordam beradi. "Jaxon tarixi" fanini uzlashtirish mamlakatimiz ijtimoiy-siesiy xaetini teranrok anglashga va uni boshka mamlakatlardagi ijtimoiy-siesiy xaet bilan solishtirib zarur nazariy- ilmiy, goyaviy-tarbiyaviy xulosalar chikarishga xamda milliy mafko‘raning shakllanishiga yordam beradi; dune rivojlanishining o‘ziga xos yullarini tushunishga va kelajak istikboli xakida tasavvur xamda mafko‘raga ega bo‘lish malakasini shakllantiradi; bozor iktisodietiga utaetgan respublikamizdan bu boskichni oldinrok bosib utgan mamlakatlar tarixi va tajribasi bilan tanishtiradi xamda ularning tajribalarini O‘zbekiston sharoitida ijodiy kullanilishi uchun manbalar yaratadi. "Jaxon tarixi" fani baynalmilalchilik tarbiyasining muxim vositasidir.
tarixi"ni o‘qitish va o‘rganish davomida qo‘shimcha material sifatida o‘rganiladigan davrga oid xaritalar,
rasmlar, albomlar,jadvallar, tarixiy-badiiy asarlar va boshka kurgazmali kurollardan foydalaniladi.
Xulosa qilib aytganda, "Jaxon tarixi"ni o‘qitishning tarbiyaviy maksadi olingan bilimlar natijasida uz xaetining kelajagini belgilash, o‘z vatanini boshka rivojlangan davlatlar katoriga chikarish uchun xalol mexnat kilish, umuminsoniy kadriyatlarni, uz madaniyati va boshka xalklar madaniyatini xurmat kiladigan ma’naviy etuk yoshlarni kamolga etkazishga xissa kushishdan iboratdir. O‘quvchilarning ijodiy fikrlash kobiliyatini ustirish, davr talabi buyicha dunekarashini shakllantirish, uz yurtiga sadokat xissini tarkib toptirish, umuminsoniy kadriyatlarni xurmat kiladigan ma’naviy etuk shaxslarni tarbiyalash kabi vazifalar o‘qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifalardan xisoblanadi.
Tarix ta’limi murakkab va ko‘p kirrali jarayonni tashkil etadi. Dars jarayonida biz surash eki suxbat davomida o‘quvchilar bilimini tekshiramiz, ularni ilgari utilgan mavzular yuzasidan olgan bilimlarini yanada mustaxkamlaymiz, o‘rganilayotgan tarixiy materialni taxlil etish va umumlashtirish yuli bilan uning mazmunini o‘quvchilar tomonidan atroflicha uzlashtirib olishlariga xarakat kilamiz. SHuningdek, dars davomida o‘quvchilarni yangi tarixiy tushunchalarni samarali uzlashtirishlari uchun uzlarida mavjud bo‘lgan ilgarigi tarixiy material asosida ularning bilimlarini chukurlashtirish, kengaytirish, sistemalashtirish xususida izchillik bilan ish olib boriladi. Eng asosiysi, dars davomida o‘quvchilarni o‘rganilayotgan tarixiy material ustida samarali ishlash kobiliyatloari va malakalarini shakllantirib borishga erishmogimiz lozim. CHunonchi: o‘quvchi dars jarayonida tarixiy xaritalar bilan erkin ishlashi va ularga karab anik muljal olmoklari, tarixiy xujjatlar va o‘lkashunoslik materiallari ustida mustakil ishlay bilishi, ularni kiesiy takkoslashi, tarixiy faktlarni to‘g‘ri taxlil eta bilmogi lozim. Bularning xammasi tarix darsining (umuman ijtimoiy fanlardan, jumladan inson va jamiyat kursidan utkaziladigan xar kanday darsning) didaktik tomonini xarakterlaydi, uning goyaviy mazmunini atroflicha ochib berishga xizmat kiladi.
Tarix darsi qator ta’limiy va tarbiyaviy masalalarni xal etishga karatilganligi bilan xarakterlanadi. Tarix darsida ta’lim-tarbiya vaifalarining ko‘pkirraligi uni
o‘qitishda kullaniladigan ko‘p xilli metodlar bilan tavsiflanadi.

Xozirda milliy mafko‘ra va milliy goya konsepsiyasini yaratish borasida bir kancha ishlar amalga oshirilmokda. SHuning barobarida yurtimiz tarixini o‘rganish va uni esh avlodga etkazish xam muxim vazifalardandir. Xalkimiz tarixini xakkoniy yoritish masalasiga Yurtboshimiz xam aloxida e’tibor bilan karab, bu borada zarur taklif va tavsiyalarni berib bormokdalar. Bevosita Prezidentimizning sa’y-xarakatlaribois mazkur masala davlat siesati darajasiga kutarildi. Masalaning bunchalik dolzarb axamiyat kasb etaetganligining sbabi nimada?

1. 
   istiklolga erishganimizdan sung, xalkimizning ruxini, gururini ifodalovchi xakkoniy tarixini yaratish zaruriyati tugildi. Busiz tarakkietning biror pogonasiga kutarilish tugul, kulga kiritilgan ulug saodatni asrab kolish xam kiyin.
   
2. 
   Tarix milliy mafko‘ramizning asosiy omili, jonbaxsh tomirlaridan xisoblanadi. Tariximizda yuz bergan vokea-xodisalar bugungi milliy mafko‘ramizning amaliy kurinishlaridandir. CHunki xar bir vokea-xodisa zamirida uning ishtirokchisi bo‘lgan xalk, guruxning manfaatlari, orzu va intilishlari etadi. Bunday tarixiy manbalarni o‘rganish esh avlod ongida Vatanga, xalkiga bo‘lgan muxabbatni kuchaytiradi.
   

Oliy o‘quv yurti kutubxonalarida yangi taxrirdagi tarix darsliklari etarlicha emas, borlari xam isloxga muxtoj.
Tarix o‘qitishda mo‘zey va saxatlar ussularini foydalanish tarixiy bilimni mustahkmalashda ahamiyatga ega. Eng qulay tomoni bu maktabda mo‘zey tashkil qilish va eksponatlardan tarix darsida foydalanish. O‘lkani va unda mavjud bo‘lgan tarix va madaniyat edgorliklarini muhofaza qilish, o‘rganish va ulardan foydalanish har bir fuqoraning muqaddas burchidir. Tarixchilarga bu qonun muqaddas dasturilamon bo‘lib xizmat qiladi. Biz eshlarni tarixiy edgorliklarni avaylab saqlashga tarixiy obidalarga mehr-muhabbat bilan qarashga o‘rganib, bu edgorliklar faqat o‘tmishni o‘rganish uchungina emas, shu bilan birga ilm-fanni, xalq moarifi va madaniyatini yanada rivojlantirish uchun ham bebaho durdona ekanligini singdirish ruhida tarbiyalashimiz kerak.
Maktab mo‘zeyi eshlar oldiga qo‘yidagi vazifalarni: birinchidan, jamiyat hayoti va xalq turmushidagi eng muhim tarixiy voqealarni, davlat va harbiy arboblarning, xalq qahramonlarining hayoti va faoliyati bilan bog‘lik bo‘lgan binolar, inshoatlar, esdalik joylarni o‘z o‘lkasiga bog‘lab o‘rganishni, ikkinchidan, arxeologiya edgorliklari: ko‘hna shaharlar, qo‘r’onlar, qal’alar, qadimiy manzilgohlar, istehkomlar, korxonalar, kanallar, yo‘llarning qoldiqlari, qadimiy dafn joylar-mozoratlarni, tosh haykallar, qoyalardagi tasvirlarni, qadimiy buyumlarni o‘z joyiga bog‘lab o‘rganishni, uchinchidan, me’morchilik obidalari tarixiy markazlar, kvartallar, maydonlar, ko’chalar shahar boshqa aholi yashaydigan manzillarning qadimiy to‘zilishi, qurilishi va qoldiqlarini, san’at diniy, harbiy, xalq me’morchiligi inshoatlarini, tabiat landshaftlarini o‘z xududiga moslab o‘rganishni, t6rtinchidan, san’at yodgorliklari monumental, tasviriy, amaliy-dekorativ va boshqa turdagi san’at asarlarini, beshinchidan, yodgorlik hujatlari-davlat hokitiyat organlari va davlat boshqaruv organlarining aktlari, boshqa ezma va grafik hujjatlar, kinofoto hujjatlar va tovush ezuvlari, shuningdek, qadimiy va boshqa qulezmalar hamda arxivlar, filmlar va musiqa ezuvlar shu kabi nozir materiallarni izlab topish, o‘rganish va umumlashtirish vazifalarini quyadi. irgi vaqtda maktab mo‘zeyi tashkil qilingan maktablarda o‘quvchilarini ijtimoiy fanlardan olaetgan bilimlari, mustaqil ishga va mehnatga, o‘tmish tarixi va madaniyatiga qiziqishlari o‘sib boraetganligi aniqlanmoqda. SHuningdek, yuqori sinf o‘quvchilarining bilim doirasi kun sayin kengayib, dastlabki ilmiy-tadqiqot ishlariga bulgan qiziqish sezilarli darajada o‘smoqda. Ayniqsa davlat mo‘zeylari bo‘lmagan rayonlarda maktab mo‘zeyining ahamiyati katta.
Tarix o‘qitishda maktab muzeyidan tashqari davlat muzeylariga, tarixiy joylarga sayoxatlar yushtirish mumkin.
Tarix o‘qitishda muzey eksponatlaridan foydalanish uchun avvalo muzey fondini yaxshi bilish kerak. Maktab mo‘zey fondi quyidagicha bo’lib qo‘yilsa mqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, birinchi bo‘limi. Ibtidoiy jamoa va quldorlik jamiyati” deb nomlash mumkin. Bu bo‘limga asosan o‘z o‘lkasidan yoki
urganilaetgan xududidan (agar shunday manbalar bo‘lsa) topilgan arxeologiyaga oid materiallar, masalan, Teshiktosh g‘orining yasama ko‘rinishi, M.M.Gerasimov tomonidan rekonstruksiya qilingan i-o yashar neandertal bolaning darslikdagi haykalining tasviri, ”Ibdidoiy odam-sinotrop ovda” degan rasmdan ko‘chirma yoki yasama ko‘rinishi, arxeologiyaga oid qazilmalar natijasida topilgan tosh davriga oid turli xil mehnat qurollari, sopol idishlarning siniqlari, xullas aaleolit, neolit, eneolit, mis, bronza va temir davriga oid qurollardan namunalar. sal nusxalar bo‘lmagan holda ularning yasalma ko‘rinishlarini yoki ko‘chirma nusxalar qo‘yish mumkin.
Muzey eksponatlari va sayoxat natijalaridan ma’lum darslarda foydalanish mumkin. O‘qituvchi agar maktab muzeyi bor bo‘lsa, ma’lum darsda muzey xonalaridan foydalansa bo‘ladi. SHuningdek dars oldidan mavzu o‘quvchilarga tanishtirilib, davlat o‘lkashunoslik muzeyiga, yoki tarixiy o‘rinlarga sayoxat uyushtirish mumkin. Natijalari esa dars paytida qo‘l keladi.Misollar keltirish mumkin. Qoraqalpog‘iston tarixi darsida, masalan yo Qoraqalpog‘iston xududidagi quldorlik davlati” degan mavzu oldidan davlat O’lkashunoslik muzeyi eksponatlari bilan tanishishga bo‘ladi. Mo‘zeydagi Qo‘yqirilgan qal’a, Tuproqqal’a xaroblaridan topilgan topilmalar, ularning maketlarini va boshqa yodgorliklarni ko‘zi bilan kurib qabul qilgan o‘quvchilar olgan tasavvur va bilimlarini og‘zaki yoki yozma tarzda ifodalab beradi.
Ikkinchi bo‘limni ”Feodalizm davri” deb nomlash va bu bo‘limga feodalizm davrida yaratilgan tarixiy va madaniyat edgorliklaridan Samarqand, Buxoro va Xivadagi me’morchilik yodgorliklarini aks ettiruvchi fotosuratlar va Bolaliktepa (V-VI asr), Panjakent, Varaxsha, Afrosiyob, Dalvarzin va Axsikentlardan topilgan arxeologiyaga oid har xil topilmalar va sopol idish-tovoqlar, o’sha davrga doir tanga-chaqa pullardan namunalar qo‘yish mumkin. Uchinchi bo‘limni ”O‘lkamiz chor Rossiyasi qaramligida” deb nomlash mumkin. Bunda chor Rossiyasi zulmidan mahalliy omma va jafokosh, tutqinlikda huquqsiz kun kechirgan xalqimizga talluqli materiallardan qo‘yilsa, Buxoro amiri Xiva xonligi, Qo’qon xonliklari o‘rniga kelgan chor hukumati zulmidan huvillab qolgan qishloqlar
haqidagi ma’lumotlar muzey materiallarida aks ettirilsa o‘quvchilar ko‘z o‘ngida o’tmish aniq tasvirlanadi va chorizm siesatiga nisbatan qahr-g‘azab, mehnatkash ommaga nisbatan mehr-muhabbat uyg‘otadi. To‘rtinchi bo‘lim ”Xozirgi davrda jonajon o’lkam” deb nomlansa va bu bo‘limda O‘zbekistonning shu kungacha, ya’ni mustaqil jumxuriyatlar tashkil topayotgan, shuningdek O‘zbekiston ham mustaqillikni qo‘lga kiritib, unda yashayotgan xalqlar o‘z tarixi, madaniyati, o‘zligini anglayotgan, xorijiy davlatlar bilan ham iqtisodiy, ham madaniy alohalar kun sayin yaxshilanayotgan hozirgi davrgacha bo‘lgan o’lkaning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotini isbotlovchi dalillar muzey eksponatlari qatoridan joy olsa, muzey o‘shandagina maktabning haqiqiy muzeyiga aylanadi va uning ma’lum tarbiya ishlariga qo’shayotgan xissasi yanda oshadi³.