Mavzu: Tarix darslarida tafakkur, malaka va ko’nikmalarni hosil qilish va uning ahamiyati

II.2. Tafakkurni shakllantirishda sinfdan tashqari olib boriladigan ishlarning 

roli. 

 

      

Maktabda  o’qitiladigan  boshqa  predmetlar  qatori,  tarix  o‘qitishda  o‘quv-

tarbiya ishlarining asosiy tashkiliy  formasi dars ekanligini yuqorida ko’rib o’tgan 

edik.  O‘quvchilar  o‘quv  materiallarini  asosiy  mazmunini  sinfda  dars  davomida 

o’zlashtirib oladi. Biroq tarix programmasidan o‘rganishga zarur bo‘lgan bilim va 

mlakalarning  xammasini  xam    dars  mashg’ulotlari  doirasiga  singdirib  bo’lmaydi. 

Buning  ustiga  tarixiy  bilim,  ilmiy  va  siyosiy  informatsiyalar  xajmi  tez  kengayib, 

mutasil  oshib  borayotgan  sharoitda  o‘quvchilar  o’z  bilimlarini  tinmay  to’ldira 

borishlari uchun sinfdan tashqari ishlarni yaxshi yo’lga qo’yish g’oyat zarurdir. 

---

 

27 

  

Tarix  sevib  o’tiladigan  fandir.  Uni  o‘rganish  jarayonida  o‘quvchilarda 

o’tmishni  puxta  bilib  olish  tilagi  orta  boradi,  ulardagi  bu  tilakni  sinfdan  tashkari  

ishlarni yaxshi yo’lga qo’yish bilangina bajarish mumkin. 

    

Tarix  predmeti  yuzasidan    sinfdan  tashqari    ishlarni  mazmuni,  forma  va 

modellari  metodik  adabiyotda  turlicha  klassifikatsiya  qilinadi.  Ma’lumki 

o‘quvchilar faqat darslikni o‘tish bilangina cheklanib kolsa, ularning bilim doirasi 

va  o’tmish  xaqidagi  tasavvuri  tor  bo‘lib  koladi.  Shuni  e’tiborga  olib, 

V.N.Bernadskiy  sinfdan  tashkari  ishlarning  asosiy  formasi  sifatida    qo’shimcha 

o’qishni tavsiya kiladi. 

1.  Qo’shimcha kitob o’qish. U tarixdan o’qiladigan kitoblarni uch gruppaga 

bo’ladi:  a)  Ilmiy  ommabop  kitoblar.  b)  Tarixiy  bedlitristika.  v)  Tarixga 

oid badiiy adabiyot.   

2.  Qo’shimcha suratlar ko‘rish. 

3.  Kollektiv  bo‘lib  teatr  va  kinolarga  borish  xamda  ularni  birgalikda 

muxokama kilish. 

4.  Tarixiy kechalar uyushtirish. 

5.  Maktab tarixiy ko’rgazmalarni tashkil etish. 

takomillashtirib boradilar. 

 

Sinfdan tashqari  ishlarning mazmuni, forma va metodlari. O‘quvchilarning 

ishi, bilim va  malakalari, ularning individual  moyilligiga va qiziqishlariga qarab, 

tarix    ta’limida  sinfdan  tashqari  ishlarning  quyidagi  asosiy    tashkiliy  formalari 

mavjud. 

1.  Tarix to’garagi (yoki tarixiy-o‘lkashunoslik, tarixiy-siyosiy to’garak. 

2.  Tarix (yoki tarixiy-o‘lkashunoslik jamiyati) 

3.  Sinfdan  tashqari  tarixiy  yoki    tarixiy  o‘lkashunoslik  ekskursiyalari, 

kollektiv bo‘lib  teatr va kinoga borish. 

4.  Uzoq joylarga  tarixiy-o‘lkashunoslik  ekskursiyalari. 

5.  Arxeologik ekspeditsiyaga qatnashish. 

6.  Tarixiy yoki o‘lkashunoslik burchaklari, muzeylar. 

---

 

28 

7.  Tarixiy,  tarixiy-o‘lkashunoslikka    bag’ishlangan  tematik  kechalar  yoki 

(tarix-jamiyati, to’garak ishi xaqida, uzoq joylarga uyushtirilgan poxodlar 

va arxeologik ishlar xaqida kechalar. 

8.  Xisobot yoki tematik ko’rgazmalar. 

9.  Yuqori  sinf  o‘quvchilari  uchun  maktab  dektoriyasi,  dektoriya    byurosi, 

propagandistlar uchun seminarlar, suxbatlar. 

10. Tarixiy konferensiyalar, munozara va muxokamalar. 

11. Maktab  o‘quvchilarining  tarixiy  voqealarning  qatnashuvchilari  va 

shoxidlari, yozuvchilar va ijtimoiy arboblar bilan uchrashuvlar. 

12. Tarixiy byulleten, devoriy gazeta va  qo’lyozma jurnallari. 

13. Sinfdan tashqari o’qishlar. 

 

Ko’rinib  turibdiki  sinfdan  tashqari  ishlarning  formalari  turli-tuman, 

mazmunan  boy,  xatto  maktab  tarix  kursining    tematikasidan  chetga  chiqishi  xam 

mumkin. Shuni aytish kerakki sinfdan tashqari ishlarning mazmuni qanchalik boy 

va    turli-tuman  formalarda  olib  borilmasin,  ular  bir  maqsadga:  ta’lim-tarbiya 

vazifalarini amalga oshirishga xizmat qiladi. 

 

Maktabda tashkil qilingan tarix to’garagi (yoki tarixchilar jamiyati)  sinfdan 

tashkari  qilinadigan  barcha  ommaviy  ishlarni  uyushtirish  markazi  va  uning  eng 

ixcham formasidir. 

 

Sinfdan  tashqari    ishlardan  kuzatiladigan  ma’suliyatli    vazifalarning 

muvaffaqqiyatli    bajarilishi  o‘qituvchining    o‘quvchilarni  shu  markazga  jips-jam 

qila va uning ishlariga to‘g‘ri boshchilik qila olishlariga bog‘liqdir. 

 

Qo’shimcha  o’qish  sinfdan  tashqari  ishlarning  muxim  formasidir.  Bu  ish 

o‘quvchilarga kitob o’qishni targ’ib qilish, uning axamiyatini tushuntirish, kitobga 

qiziqtirishdan boshlanadi. 

 

Sinfdan  tashqari  o’qishni  tashkil  etishda  o‘quvchilarning  yoshi,  bilimi 

xamda  malakalari  e’tiborga  olinishi  lozim.  O‘qituvchi  o‘quvchilarning  yangi 

chikqqn  kitoblar  haqida  ularni    xabardor  kilib  turadi.  Tarixiy  temalarda  

o’tkaziladigan kechalar sinfdan tashqari ishlarning muxim tashkiliy formasi bo‘lib, 

ularning  asosiy  vazifasi  xar  xil  san’atning  vositalari  (badiiy  o’kish,  mo‘zika, 

---

 

29 

ashula,  insenirovka)  yordamida  o‘quvchilarga  tarixiy  faktlar,  vokealar  xamda  

xodisalarning  mazmuni,  axamiyati  va    axamiyatini  uyushtirishdan  iborat.  Xozirgi 

vaqtda  tarixiy  temalardagi  kecha  va  ertaliklar  maktab  tajribasida  keng 

qo’llanilmoqda. 

 

Tarixiy  temalardagi  kecha  va  ertaliklar    maktab  tajribasida    keng 

qollanilmoqda. 

 

Tarixiy temalardagi kecha va ertaliklar oldiga quyidagi talablar qo’yiladi. 

1.  Maktabda  o’tkaziladigan  kecha  va  ertaliklar  o‘quvchilarni  axloq, 

vatanparvarlik,  xalqlar  do’stligi,  mexnatsevarlik,  ijtimoiy  mulkni  qattiq 

qo’riqlash,  umuman  insoniy  fazilatlarni  rivojlantirish  ruxida 

tarbiyalashga yordam berish lozim. 

Kechaning  ko’ngilli  o‘tishiga  erishish  lozim.  Uning  maroqli  o‘tishi  uchun 

xarakteriga  qarab,  turli  temalarda  dokladlar  tinglash,  she’rxonlik  kilish,  tarixiy 

voqealarning  qatnashuvchilari  bilan  uchrashuvlar  tashkil  qilish  mumkin.  Xar  bir 

kecha albatta badiiy qism  (ashula, musiqa, inssenirovka)  

Keyingi 8 yil ichida 

O‘zbekiston  maktablarida  sinfdan  tashqari  ishlar  kulami  kengaydi,  mazmunan 

boyidi,  ish  reformalari  ko‘paydi.  Sinfdan  tashqari  ishlar  tashkiliy  xujjatdan 

ommaviy  va  to’garak  ishlariga  bo’linadi:  O‘zining  ilmiy  tadqiqiy  asarlarida 

sinfdan tashqari ishlarning nazariy masalalarini sinfdan tashqari ishlarning  asosiy 

boshlang’ich  formasi  -  ommaviy  ishlar  ekanligini  isbot  kila  borgan.  A.F.Rodin 

sinfdan tashkari ishlarning ommaviy formasiga: ovoz chikarib ukish, xikoya kilish, 

leksiya  ukish  tarixiy  vokealarning    ishtirokchilari  va    ilgor  kishilar  bilan 

uchrashuvlar  utkazish,  kinofilmlar,  pe’salar  ko‘rish,  ekskursiya  va  poxodlar 

uyushtirish  o‘quv  konferensiyalari,  kechalar  va  utrenniklar,  konkurslar  tashkil 

kilish,  olimpiadalarda  ishtirok  etish,  ulka  burchagi  va  maktab  kurgazmalarini 

tashkil  etish  O‘zbekistondagi  boshka  maktablar  va  chet  ellik  dustlar  bilan  xat 

yozishib turish va boshkalar kiritadi. .F.Radinning tarix ta’limida sinfdan tashkari 

ishlar  soxasidagi    tadkikotlarning  yana  bir    kimmatli  tomoni  shundaki,  ularda 

sinfdan  tashkari  ishlarni,  o‘quvchilarning  ijtimoiy  foydali  faoliyati  bilan  maxalliy 

yodgorliklarning muxofaza kilish, grajdanlar urushi, Ulug Vatan urushi va dustlik 

---

 

30 

kabristonlarining    parvarishiga  karashib  turish,  axoli  orasida  turli  xil  temalarda 

leksiya  va  suxbatlar  uyushtirish,  gazeta,  jurnallar  ukib  berish  va  xokazo....  bilan 

bog‘liq olib borish zarurligi takidlangan. 

 

Tarix  darsini  o‘tishda  muzey  materiallaridan  xam  foydalanib  dars  utilsa, 

o‘quvchiga berilayotgan  ta’limning  puxtaligi  yana xam  oshadi.  Kabinetda  muzey 

materiallaridan;  xar  bir  asrga  oid  sopol  idishlar,  tosh  kurollar,  xar  bir  davrda 

chikarilgan  pullarni  asl  nusxalari  yoki  fotosur’atlari,  kiyim-kechaklarning 

fotosur’atlari  va  boshka  mana  shu  singari  eksponatlar  bulsa  juda  xam  yaxshi 

buladi.  Bulardan  o‘quvchilarning  yoshlariga  moslab    darsliklardagi  xujjatlarda 

kursatilgan 

materillar 

asosida 

dars 

olib 

boriladi. 

Masalan, 

6-sinfda 

"Mamlakatimizning  eng  kadimgi  axolisi"  temasini  o‘tishda  o‘qituvchi  muzey 

materiallaridan  juda  yaxshi  foydalansa  buladi.  Bunda  kabinetda  mavjud  bo‘lgan 

ibtidoiy  jamoa  tuzumiga  oid  toshdan  yasalgan  mexnat  kurollari  usha  paytda 

yashagan  odamlarni,  xayvonlarni  suyak  koldiklarini  kursatish  orkali  o‘tish 

mumkin.  Bu  bilan  o‘quvchilarda  utmish  ajdodlarimizning  tinmay  mashakkatli 

mexnat  kilishlari    tufayli,  bizni  o‘quvchilarda  xozirgi  zamon  texnikamizni  kelib 

chikkanligi xakida fikr uygotishga muvofik bulamiz. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

31