Mavzu: tarixiy jarayonlarni yoritishda va o’lkashunoslikni urganishda arxiv xujjatlarining o’rni reja

sotsial ta`minot tashkilotlari» deb nomlangan oltinchi bo`limdagi hujjatlar arxivning 97, 328, 96, 419 va 421- fondlarida saqlanadi. «Kasaba uyushmalari va jamoat tashkilotlari» deb nomlangan bo`lim ham uch bobdan iborat bo`lib, birinchi bobga «Kasaba soyuzlar» haqidagi hujjatlar arxivning 735, 805, 20, 747, 792- fondlarida saqlanadi. “Jamoat tashkilotlari” nomli bobdagi hujjatlar 44, 245, 126, 406, 840, 423, 239, 348 va 424- fondlarga kiradi. «Sport tashkilotlarining hujjatlari» 2043, 2053, 2047- fondlarda va nihoyat «SHaxsiy fond» deb nomlangan oxirgi bo`lim 7226, 1591-fondlarda saqlanadi.
O`lkashunoslikning asosiy manbalaridan biri hisoblangan arxivshunoslik Vatan tarixini, shu jumladan, o`z o`lka tarixini har tomonlama va chuqur o`rganishda talabalarga katta yordam beradi.
SHuni ta`kidlab o`tish kerakki, respublikamizning hamma rayonlarida va oblastlarida rayon va oblast’ davlat arxivlari mavjud. Rayon arxivlari o`z qo`l ostidagi barcha muassasa va tashkilotlardagi davlat ahamiyatiga ega bo`lgan hujjatlarni yig`ib oladi va ma`lum muddatdan so`ng ularni oblast’ davlat arxivlariga, ular esa o`z soha va tarmoqlari bo`yicha respublika arxivlariga yoki boshqarma yo vazirliklarga, ular xam o`z navbatida bir qancha muddat saqlaganlaridan so`ng Markaziy davlat arxivining qonun-qoidalariga rioya qilgan holda hujjatlarni tayyorlab, so`ng Markaziy davlat arxiviga topshiradi. O`zbekiston Markaziy davlat arxividagi hujjatlar o`z ahamiyatiga qarab bir umr yo bir necha yil saqlanadi yoki akt qilib yoqib tashlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati arxiv hujjatlarini har tomonlama o‘rganib, tarix, inson va jamiyat darslarida fovdalanish va yoshlami shu vo‘l bilan har tomonlama yetuk, aqlan rivojlangan qilib tarbiyalash vazifasini o‘z oldiga qo‘ymoqda. Yozuvning vujudga kelishi doimiy ravishda arxiv ishining takomillashib borishiga sabab bo‘Iadi. Mutaxassislaming fikricha, yozuvning paydo bo‘lishida hukmron doirada va mahalliy jamiyatda axborotlarga ega bo‘lish, uni yetkazish yoki boshlang‘ich holatini tiklash ehtiyojlarining ortib borishi sabab bo'lgan. Yozuv paydo bo‘lmasdan oldin davlatlar o‘rtasidagi muloqotlar og‘zaki tarzda olib borilgan. Hukmdorlarning xabarlari maxsus choparlar (elchi) tomonidan og‘zaki usulda yetkazilgan. Buning natijasida choparlar tomonidan ortiqcha yoki ayrim so‘zlaming unutib qoldinsh hollari ko‘p uchrab turgan. Buning natijasida axborot va xabarlami toliq, haqqoniy yetkazishning imkoniyatlari cheklangan. Bunday axborot almashinuvlar tomonlaming bir-birini o‘zaro to‘laqonli tushunmasliklaiini keltirib chiqargan. O‘rta Osiyodagi eng qadimgi yozuvlardan biri oromiy yozuvi hisoblanib, bu yozuv ahamoniylar davrida keng tarqalganini ko‘rishimiz mumkin.
Ma’lumotlarga ko‘ra O'rta Osiyo hududida mil. aw. Ill asrdan boshlab uch xil yozuv tarqalganligi ta’kidlangan 1. Oromiy yozuvi; 2. Yunon grafikasidagi yozuvlar (turk va yunon-baqtriya); 3. Hind yozuvlari (Kharoshthi brahmi).¹⁷
XX asming 90-yillariga qadar O‘rta Osiyo davlatlaridagi ish yuritish va arxiv ishi haqida ma’lumotlar kam edi. Mustaqillik yillarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Parfiya va Xorazmda hujjatshunoslik va ish yuritish mavjud bo‘lganligi aniqlandi. Shuningdek, Shimoliy Afg‘onistondan, Janubiy Baqtriyadan Baqtriya yozuviga asoslangan 100 dan ortiq hujjatlar topildi Hujjatlar orasida shartnomalar, savdo-sotiq, ijara, qullikdan ozod qiluvchi hujjat lar mavjud hamda Kushonlar imperiyasiga oid turli xildagi ma’lumotlar bayon qilingan. Ma’lumotlarga ko‘ra bu hujjatlar mil. avv. 342, milodiy 81-yillarga tegishli boigan.
1948-1949-yillarda Yangi Nisodan parfiyaliklarga tegishli sopolga bitilgan vozuvlar topilgan (mil avv. II asr). Nisodan topilgan sopoldagi vozuvlar qimmatli manba hisoblanib, Parfiya davlatining butun xronologik davrini yoritib beradi. Bizga maiumki, Xorazm hududidan ham qadimgi yozuv namunalari topilgan. Mill. avv. IV asming oxirida Xorazm Ahamoniylar davlati tarkibiga kiritiladi va oromiy vozuvi bu yerda rasmiy yozuv sifatida joriy qilinadi. Ahamoniylar imperiyasi qulagach. mil. avv. Ill asming boshlarida oromiy xati asosida Xorazm yozuvi paydo boiadi. S.P. Tolstov tomonidan olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Tuproqqal'adan sopolga bitilgan yozuvlar topildi. Tupraqqal’adan 140 ta yozuv namunasi topilgan boiib, shundan 122 tasi qora tush bilan teriga yozilgan, 18 tasi esa taxtachalarga bitilgan¹⁸. Maiumotlarga ko‘ra, yog‘ochdagi yozuvlami uch gurnhga boiish mumkin. Birinchisida ozod va uy qullari haqidagi maiumotlar berilgan boiib, uning a’zolari katta oilalarga taalluqliligi uy ro yxatiga kiritilgan. Ikkinchi guruh taxtachalarga yozilgan maiumotlar xo‘jalikka oid yozuv boiib, ulaming 4 tasi uncha katta boimagan boiaklarda gildirak va aravalarga yozilgan.
Bundan tashqari, Toshkentda respublika partiya tashkilotlari, ya`ni rayon, oblast’, respublika partiya tashkilotlarining ham maxsus arxivlari mavjud. Bu arxivlarda boshlang`ich partiya tashkiloti hujjatlari saqlanadi. Bu arxivlardan tashqari yana bir necha tarmoqlarni o`z ichiga olgan arxivlar ham bor.
O`qituvchi arxiv hujjatlaridan muntazam ravishda, har bir mavzuni bayon etish jarayonida o`rinli va unumli foydalanishi uchun oldindan qaysi arxivning qanday fondidan qaysi mavzuni o`tishda qo`llash mumkin bo`lgan materiallarni aniqlab olishi zarur.
Agar o`qituvchi partiyaning agrar siyosatini o`quvchilarga tushuntirayotgan vaqtida O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivining 1, 9, 25, 29, 167, 218, 301, 473, 674, 754- kabi fondlarida saqlanayotgan 1917—1920 yillarda xalq xo`jaligini qayta qurish va tiklash, kooperativ rejani amalga oshirish uchun olib borilgan kurash, meliorativ shirkatlar va «Qo`shchilar soyuzi»ning ish faoliyati xalq xo`jaligini rayonlashtirish, irrigatsiya va suv xo`jaligini qayta qurish va takomillashtirish, erlarning meliorativ holatini yaxshilash, paxta mustaqilligi va yakka hokimligining kelib chiqish sabablari o`sha hujjatlardan foydalangan holda bayon qilinsa juda maqsadga muvofiq bo`lar edi.
Buning uchuy o`qutuvchining o`zi arxivdan foydalanish yo`llarini yaxshi bilishi shart.
Arxiv hujjatlari har bir darsning g`oyaviy, siyosiy tomonlarini faktik materiallar bilan boyitishdan tashqari, uning ta`limiy va tarbiyaviy ahamiyatini oshiradi, yosh yvlodni esa vatanparvarlik, ajdodlarimiz merosini o`rganishga bo`lgan qiziqishini ta`minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karamatov H. O‘zbekistonda moziy e’tiqodiar tarixi. - Т., 2009.
2. Ochidiyev F.B. Tarixiy oikashunoslik. -Т., 2008.
3. Alimov I., Ergashev E, Butayev A. Arxivshunoslik. - Т.: Sharq, 1997.
4. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘zbekiston ilk vozma manbalarda. - Т., 1996.
5. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. - Т., 2008.
6. Mavlanov O'. Markaziy Osiyoning qadimgi yoilari. - Т., 2008.
7. Сулейманов P.X. Древний Нахшаб. - Т., 2000.
8. Saidboboyev Z.A. Tarixiy geografija. - Т., 2010.
Internet manbalar
1. www.history.ru
2. www.natura.com
3. www.archeology.ru
4. www.archeology.com

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18