Mavzu: Tatar tilining fonetik, leksik, grammatik xususiyatlari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism: tatar tilining tarixiy rivojlanishi

MORFEMIKA

Tatar grammatikasida morfemikalar bo'limi birinchi marta 1993 yilda rus tilida nashr etilgan akademik grammatika uchun ishlab chiqilgan. Shu paytgacha bu mavzu alohida koʻrib chiqilmagani uchun uning tatarcha terminlari hali mavjud emas edi.Morfemika bir tomondan soʻzning maʼnoli boʻlagi boʻlgan morfemalar yigʻindisi boʻlsa, morfemalarning umumiy belgilari haqidagi fan , boshqa qo'l. Morfemalarni morfologiya, so‘z yasalishi, morfologiya va sintaksis bo‘limlari o‘z-o‘zidan o‘rganadi.morfemalarni umumiy o‘rganuvchi fan sifatida morfemika so‘z, so‘z shakllari, morfema va morfema tushunchalarini belgilaydi va ular bilan shug‘ullanadi.kompleks assotsiatsiyasi. ma'lum bir tushunchaga ega bo'lgan tovushlar (ba'zan bitta tovush). Bu so'z lug'atlarga yozib olinadi va til o'rganuvchining xotirasida qoladi. Til birligi bo‘lgan so‘z nutqqa kelganda turli shakllarga ega bo‘lib, so‘z shakli deyiladi. Fraze fe'llar so'zlarni bog'lovchi va nutqda modal ma'noni ifodalovchi shakllarni oladi (nol shakli ham bo'lishi mumkin). Masalan, shahar so'z, shaharga, shaharga, shaharga, shaharga, shaharda va hokazo. - fe'l shakllari hisoblanadi. Shahar bog‘i ma’nosini anglatuvchi shahar so‘zi ham so‘z shaklidir (aniqrog‘i, nol shaklidagi so‘z shakli).So‘z shaklining eng kichik ma’noli qismi morf deyiladi. Masalan, o`rmonlardan olingan so`z shakli o`rmon, -nar, -dan morflariga ega. Morfema turli soʻz shakllarida qoʻllanadigan bir xil nomli, bir maʼnoli va oʻxshash tovushli morflarning birikmasidir. Masalan, o‘rmon, qo‘l, tosh, tish yasovchi so‘z tarkibidagi -ga/-ga/-ga/-ga morfemalari bir morfemaga birikadi va bu morfema yo‘nalish kelishigi morfemasi deyiladi.Shunday qilib, morfema morfemalardan iborat. lisoniy birliklardan so‘z va morfema, nutq birliklaridan esa so‘z shakli va morfema.morf bilan shug‘ullanadi.Shunday qilib, so‘z so‘z shakli sifatida nutq oqimida ishtirok etib, gapning mazmunli bo‘lagi sifatida ajralib turadi. Fonetik jihatdan u har ikki tomonda pauza va o'ziga xos urg'u bilan ajralib turadi. Bunday holat so`z shaklining o`zi alohida sintagma bo`lganda kuzatiladi.Agar so`z shakli boshqa so`z shakli bilan birga sintagma tarkibiga kirsa, u pauza va uning urg`usi bilan fonetik jihatdan farq qilmaydi, chunki sintagma tarkibiga kiruvchi bir qancha so`z shakllari tegishli. bir xil sintagmatik urg'uga va pauza har ikki tomonda sodir bo'lmaydi. Masalan, “Qo‘shni qishloqqa ketishdi” nutqida faqat ikkita so‘z shakli fonetik jihatdan farqlanadi: ular va ular bordilar, chunki ikkalasi ham alohida sintagma hosil qilgan. “Qo‘shni” va “qishloqqa” so‘zlari esa ikkalasi ham bir sintagmada (intonatsion bo‘g‘in) bo‘ladi, shuning uchun ular faqat ma’no jihatdan farqlanadi, fonetik jihatdan birga talaffuz qilinadi. Bir sintagma sifatida birga aytilsa-da, tilni bilgan kishi uch so‘zni ajratib, o‘sha sintagmani imlo jihatdan uch so‘z qilib yozadi. Bitta sintagmaga kirgan bu uch so`z ikki so`z shakli sifatida tan olinadi: qo`shni va qishloq tomon, chunki tatar tilida tobeliklar ham qo`shimchalar kabi nutqda oldingi so`zning shaklini hosil qiladi va undan so`z yasaydi. Tatar nutqining so'z shakli, rus tili kabi, ikkita xususiyat bilan ajralib turadi: 1) turli joylarga ko'chib o'tish qobiliyati va 2) unga boshqa so'z shaklini kiritmaslik. Bu bir-biri bilan chambarchas bog'liq xususiyatlar. Keling, buni misol bilan tekshirib ko'ramiz. “Bizning qishlog‘imiz katta daryo bo‘yida o‘tiradi” gapida beshta so‘z shakli mavjud: bizning, qishloq, katta, daryo bo‘yida, o‘tiradi. Bularning har biri nutq jarayonida ma’noli bo‘lak sifatida tushuniladi, bu so‘z qishloqni hosil qiladi, daryo bo‘yida, o‘tirish joyini o‘zi tanlashi, ya’ni o‘zi uchun joy tanlashi mumkin: qishloqimiz katta daryo bo‘yida o‘tiradi; katta daryo bo‘yida o‘tirgan qishlog‘imiz va hokazo... Bu yerga kelgan so‘z shakllari (bizning, katta) faqat o‘zlari, ya’ni predmetsiz harakatlana olmaydi, o‘ziga joy tanlay olmaydi va orasiga boshqa so‘z kira olmaydi. predmet va predmet.Ular bir so`zga mansub.Faqat bir necha xillari o`zaro joy tanlashlari mumkin: Katta chiroyli daryo - chiroyli katta daryo - katta chiroyli daryo. Bunday holda, boshqa so'z shakli chiroyli daryo bo'luvchi va ajratilgan o'rtasida kelishi mumkin. Shundan so‘ng ajratuvchilar umumiy qoidaga qat’iy mos kelmasa ham, so‘z shakllari sifatida tan olishimiz kerak bo‘ladi, faqat ma’no qo‘shadi; ikkinchidan, daryo so‘zi daryo so‘zisiz, daryo so‘zi esa daryo so‘zisiz harakatlana olmaydi; “Daryo” va “boina” so‘zlari orasiga boshqa so‘z shaklini qo‘yish mumkin emas.Shuning uchun so‘z shaklining chegaralarini tajriba orqali aniqlash mumkin.Rus tilida yordamchi so‘z turkumlari har bir holatda mustaqil so‘z shaklini hosil qiladi. Tatar tilida bu boshqacha. Masalan, ruscha gapdagi “Dom polda turibdi” na “gore” bir so‘z shaklidan emas, balki ikki “ma” shaklidan iborat, chunki “na” predlogi ham o‘z-o‘zidan harakatlana oladi, boshqa so‘z ham o‘z-o‘zidan harakat qilishi mumkin. "na" va "gore" orasiga kiritilishi mumkin: va hokazo. Xuddi shunday rus tilidagi boshqa yordamchi so‘zlar ham mustaqil so‘z hosil qilishi isbotlangan. Bundan tashqari, rus tilida so'zlarning analitik qismlarining boshqa turlari o'tish erkinligi va ular orasida boshqa so'zlarni o'tkazish qobiliyati bilan ajralib turadi. Masalan, budu pisat, aytaylik, xonada, o nem, na balcone, po reke, pri tebe so‘zlarini nutq jarayonida shunday o‘zgartirib ishlatishimiz mumkin: Rus tilidagi yordamchi so‘zlar mustaqil so‘z shaklini hosil qilganga o‘xshaydi.Tatar tilida esa vaziyat boshqacha. Registrlar so'z shaklini hosil qilishi mumkin, chunki ular boshqa so'z shaklini hosil qilmaydi. Men o`tkazib yuborganim uchun keldim, chunki registr men o`tkazib yuborgan so`zning shaklini hosil qilmaydi, ular orasiga boshqa so`z kelishi mumkin: sog`indim. Hamma predlog va ergash gaplarni shu tarzda sinab ko‘rish mumkin, ya’ni ular mustaqil so‘z shaklini hosil qiladi.Bir tur zarracha so‘z yasaydi, bir turi esa yo‘q. Faqat, hamma, nima, faqat, aniq, umuman emas, va/va/yoki (ma’nosi yaqin bo‘lganda) va hatto registrlardan keyin ham so‘z shakli talablariga javob beradi. .Boshqa turkum zarralar ustun sifatdoshlardir (eng-, chem-, dum-, an- , zap-, kap-, kyp-, nep-, nep-, op-, sap-, sep-, tap-, tum- , passa, chalt. sanash, allaqachon, yaxshi labasa, la/la, -sa, ay) so‘z shakli talablariga javob bermaydi, ular faqat boshqa so‘z shaklini yasashda qatnashadi, ya’ni boshqa so‘zlarning modal shakllarini yaratadi. dir/der/tir/dir zarralari fe’l sifatida kelganda ham (lekin kim, kimdir, nima, nima, qanday, qanday, qanday, nima, ba’zi, qayerda, qayerda) alohida so‘z shaklini hosil qilmaydi, so‘z shaklini hosil qiladi. olmoshidan Tobe va tobe so`zlar, qo`shimchalar kabi mustaqil so`z shakli sifatida qo`llanilmaydi, ular faqat o`z oldidagi so`z shaklini yasashda qatnashadi, chunki, avvalo, o`zlari joy tanlay olmaydilar; ikkinchidan, nisbiy yoki tobe so‘z bilan oldingi so‘z orasiga boshqa so‘z kela olmaydi; uchinchidan, o‘z oldidagi so‘z bilan juda yaqin munosabatda bo‘ladilar va shuning uchun bosh so‘z uni o‘zidan uzoqlashtirmaydi, to‘rtinchidan, intonatsiya jihatidan o‘z egasi bilan sintagma (intonatsion bo‘g‘in) hosil qiladi, beshinchidan, o‘z oldidagi so‘z bilan juda yaqin munosabatda bo‘ladi. ular bosh so‘zning undoshlarini olib, asosiy so‘zning so‘z shaklini hosil qiladi, tatar tilida yordamchi fe’llar mustaqil so‘z shaklini hosil qilmaydi, ular bosh so‘zning so‘z shakliga kiradi: o‘qiy oladi, o‘qiy oladi, o‘qiydi. , o'qimoqchi edi, o'qimoqchi edi, o'qidi, o'qidi, o'qimoqchi edi, o'qimoqchi edi, yozdi, aytdi , yozdi, kelyapti, yozmoqda, o'qidi.Tatar tilida. , ba'zi xabar va modal so'zlar (yo'q, bor, emas, kabi, agar) mustaqil so'z shaklini hosil qilmaydi, faqat boshqa so'z shakli ichida keladi: Men ketyapman, men bormayman, tun Yo'q, men bormadim. .