Mavzu: Tatar tilining fonetik, leksik, grammatik xususiyatlari Reja: I. Kirish II. Asosiy qism: tatar tilining tarixiy rivojlanishi

Tatar tilidagi morfonemalarning turlari.

1. Ketma-ket kelgan fonemalarning asosiy differensial belgilari tekisligiga qarab, morfonemalarning uch turini ko‘rsatish mumkin:

1) uzluksiz morfonema (a-b), (u-o), (a-b-Ø) va boshqalar;
2) zamon morfonemalari (k – g), (k – g), (p – b), (m – s) (s – m) va boshqalar;
3) aralash morfonemalar (bar – p), (za – p), (shel – m) va hokazo.
2. Almashuvning asosiy sabablari nuqtai nazaridan morfonemalarning ikki guruhi ajratiladi: 1) hozirgi tatar adabiy tilining fonetik tuzilishi, orfoepik me’yorlar, ovoz o‘zgarishlari bilan izohlangan almashinishlardan tashkil topgan morfonemalar; 2) tarixiy ketma-ketlik-so‘z tarkibidagi o‘zgarishlar natijasi bo‘lgan morfonemalar. Birinchi guruh morfonemalar tilda koʻproq uchraydi, demak, tatar tilidagi morfonemalarning aksariyati morfologik jarayonlar jarayonida fonetik birliklarning oʻzaro taʼsiri va taʼsiri natijasidir.
3. Morfonemalarning tuzilishiga ko`ra ularni bir necha turlarga bo`lish mumkin:
1) fonema - fonema, ya'ni (F - F): (a - b), (k - g);
2) nol fonema – fonema, ya’ni (Ø – F): (Ø – g), (Ø – y);
3) fonema – nol fonema, ya’ni (F – Ø): (y – Ø), (n – Ø);
4) fonema kompleksi - fonema, ya'ni (FF - F): (ry - p), (za - p);
5) fonema kompleksi - nol fonema, ya'ni (FF – Ø): (ly – Ø), (ry – Ø);
6) fonema kompleksi - fonema kompleksi, ya'ni (FF - FF): (lgyz - pa), (ndez - pa);
7) yana bir noyob model mavjud: ovoz - ovoz, ya'ni (A - A). Bu morfonema faqat og‘zaki nutqda uchraydi va so‘zdagi birinchi [a] tovushining labiallashuvi yoki to‘g‘ri [y], [y] fonemalarining diftongoid xarakteri bilan bog‘lanadi . Masalan, taoba + lar = taobaos, bu erda (a – ao) yoki k yw + a = k ywa , ya’ni (y w – yw ).

Abstrakt
Yaqin tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, 1989-yil 21-oktabrda O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilinib, ona tilimiz o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Bu mamlakatimiz va xalqimiz hayotida unutilmas, tarixiy voqea bo‘ldi. Til millatning ruhidir. Shu bois istiqlol yo‘lidagi ilk qadamlardayoq o‘zbek tili mamlakatimizda davlat tiliga aylandi.Maqom berilganini faxr bilan eslaymiz. Yangilangan O‘zbekistonning bugungi bosqichi milliy taraqqiyot davri talablaridan kelib chiqib, bu borada ona tilimiz nufuzini yanada oshirish borasida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Turkiy tillar genetik jihatdan qarindosh bo‘lib, tillarning morfologik tasnifiga ko‘ra, aglyutinativdir, chunki ularning affikslari so‘zdagi har bir qo‘shimchaning ma’noga ega bo‘lishini va guruhlanganligini bildiradi; mexanik affikslar o‘zaga bog‘lanib, markazga qo‘shilmaydi, ya’ni undan ajratiladi, chegarasi ma’lum; Turkiy tillarda assimilyatsiya qilingan so'zlarda uchraydigan prefikslar mavjud emas; grammatik ma’no affikslar vositasida ifodalanadi;
grammatik o‘zak turkumi (jinsi) turkiy tillarda uchramaydi. Shu sababli so‘zlarning sintaktik bog‘lanishida boshqa vositalar ishtirok etadi;
Singarmonizm hodisasi saqlanib qolgan, uning tarqalishi har bir turkiy tilda oʻziga xos xususiyatlarga ega.
Demak, turkiy tillarning maʼnoli unsurlari mustaqil soʻzlar, yordamchi soʻzlar va affikslardir. Buning uchun turkiy tillarning morfologik xususiyatlarini o‘zlashtirish, qo‘shma va yordamchi so‘zlarning ma’nosi va qo‘llanishini o‘rganish kifoya.
Tatar tili fonetikasi turkiy tillar fonetikasidan farq qiladi. Tatar tilida 10 unli fonema, turk tilida 6 ta unli fonema bor. Bu tillar orasidagi o'ziga xos farq. tatar. tili rus tilidan farq qiladi. G'azablanish uchun juda ko'p so'zlar bor. Bunday so‘zlar o‘zbek tilida kam uchraydi.
Ushbu turkumdagi so'zlar ko'pincha yangi birliklar bilan to'ldiriladi. Tatar tili fonetikasi 10 ta unli fonema, lab v fonemasining yoʻqligi, aralash unli tovush, baʼzi unlilarning oʻrni farqi bilan ajralib turadi. umumiy turkiy lug‘atdan. Arab, fors, rus va rus tilidan olingan xalqaro soʻzlar koʻpchilikni tashkil qiladi