Mavzu: Termoelektrik sovutgichlarni ishlash prinspi Reja: termoelektrik sovutgichning ishlash printsipi Termoelektrik sovutgichlarning turlari

Quyosh energiyasidan sovuqlik ishlab chiqish
Gelioabsorbsion sovitish agregati (3.15-rasm) quyosh gene- ratori 3, bug‘latgich 9, kondensator 11, resiver 10, isitilgan suv baki 12 dan tuzilgan. Sovitish agenti — ammiak. Ammiak xlorli kalsiy bilan oktoammiakat hosil qiladi va quyosh generatoriga joylashadi. Quyoshgeneratoridagitrubalarsistemasiquyoshning

3.15-rasm.Gelioabsorbsionsovitgichningsxemasi:
1 —ikkiqavatoyna; 2 —ko^cylak; 3 —quyoshgeneratori; 4 —flanesliajratgich; 5— chiqishtrubasi; 6—issiqlikizolatsiyasi; 1 — parallel joylashgantrubalar; 8 — kirishtrubasi; 9 — buglatgich; 10 -resiver; 11 —kondensator; 12 -isitilgan
suvuchunbak.

nur energiyasi bilan 95—100°C haroratgacha qizitiladi. Bundaammiakoktoammiakatdanbug‘lantiiiladiva kondensatordan o‘tib sovitiladi, suyuqlikga aylantiriladi va resiverda yig‘iladi.

Bu jarayon kun bo‘yi davom etadi. Quyosh generatori, qizitish tugagandan keyin, suv bilan sovitiladi. Isitilgan suv bak 12 ga yig‘iladi vakeyinishlatilishimumkin. Kechasi suyuq ammiak bug'latgichda bugMantiriladi, uni sovitadi va quyosh generatorida xlorli kalsiy bilan absorbsiyalanadi. Ajralgan sovuq buglatgichning atrofidagi suvni muzlatadi. Muzlatilgan suv kun bo^£yi sovitgichning ichida 5—7°C haroratni ushlab turadi.
100—120 litrli sovitgichning normal ishlashi uchun bir kun mobaynida 10 kg ammiakni bug‘latish kerak. Quyosh generatoriga 8,5 kg xlorlikalsiyjoylashtiriladi.Ikkitaharxilmateriallami chegarasidan tok o‘tkazilsa, kontakt yo qiziydi, yo soviydi (Pelte effekti, 1834-y.). Termoelementning ishlashi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Z= a²Dr,
bunda: a — termo EYuK koeffitsiyenti; a — issiqlikning o‘tkazuv- chanligi; p — sohshtirma qarshilik.
Z ning eng katta ko‘rsatkichlariga yarimo‘tkazgichlar ega.
Termoelektrik sovitish apparati alohida o‘zaro ketma-ket kavsharlangan yarimo‘tkazgichli termoelementlardan tashkil topgan batareyadan iborat. Termobatareyalarda turli o‘tkazuvchanlikka (elektron va teshikli o‘tkazuvchanlik) ega boMgan yarimo‘tkaz­gichlar bir-biriga ulanadi.
Termobatareyalarning ikkita turi bo‘ladi: meandrli va blokli (3.16-rasm). Sovitgichlarda, ishlab chiqarishni yengillashtirish uchun termoelektrik elementlar bir xil ko‘ndalang kesma yuzali qilinadi. Termoelement to‘g‘ri burchakli yoki silindrli brusok ko‘rinishida tayyorlangan ikkita yarimo‘tkazgichga ega. Yarimo‘t- kazgichlardan biri qo‘rg‘oshin va tellur qotishmasidan, boshqasi esa tellur va surma qotishmasidan tayyorlangan. Vismut va selen qotishmalari ham ishlatiladi. Mis plastinkalar kavsharlangan yarirn- o‘tkazgichlar ketma-ket biriktirilgan. 0‘zgarmas tokkavsharlar
jmjijmnjrTLmrrL



rasm. Termoelementlarning sxemalari: a) meandrli; b) blokli.
orqali o‘tganda ulardan ba’zilari (tok yo^£nalishiga qarab yuqori- dagilari yoki pastdagilari) ma’lum miqdorda issiqlik ajratsa, bosh- qalari esa issiqlik yutadi. Shunday qilib, issiqlik elektr toki, ya’ni harakatlanadigan elektronlar vositasida uzatiladi.
Terrnoelektrik sovitishning mohiyati shundan iboratki, ketma- ket ulangan ikkita turli materialdan (termoelementlar) tashkil topgan termobatareya orqali o‘zgarmas tok o'tkazilganda, bu batareyaning ba’zi ulanmalari soviydi, boshqalari esa isiydi. Shunday qilib, ishchi jism rolini (issiqlik tashuvchi rolini) o‘zgar- mas elektr toki bajaradi. Bu terrnoelektrik sovitgich sxemasini ancha soddalashtiradi. Termobatareyaning sovuq kavsharlarini sovitiladigan muhitga joylashtirish yo‘li bilan issiqlikni sovitish kamerasidan issiq kavsharlar o‘rab olgan ancha issiq muhitga uzatilishini oson ta’minlash mumkin.
Terrnoelektrik sovitish afzalliklariga harakatlanadigan va ishqalanadigan qismlaming yo‘qligi, shovqinsiz ishlashi, haroratni aniq rostlash imkoni borligi va ishonchlihgi kiradi.
Terrnoelektrik sovitgichlar asosan transport vositalarida ishla- tiladi. Sovitgichlarning texnik xarakteristikasi 3.2-jadvalda kelti- rilgan.
Terrnoelektrik sovitgich shovqinsiz ishlaydi. Sovitgich suyuq sovitgichni ham, gaz sovitgichni ham, murakkab biriktirilgan trubalar, kompressor yoki sovitadigan boshqa mexanizmni ham talab etmaydi.

XATEtipidagi termoelektrik sovitgichlar avtomobil yurib ketayotganda, dam olish zonalarida to‘xtab turgan paytda va h.k. hollarda oziq-ovqat mahsulotlarini sovitish va qisqa muddatli saqlash (ko‘pi bilan 48 soat) uchun moljallangan.

Sovitgich avtomobil kabinasiga o‘matiladi va tirsak qo‘ygich rolini o‘ynashi ham mumkin.
XATEtipidagi sovitgichlaming ikkita modifikatsiyasi: XATE-12 va XATE-24 ishlab chiqariladi, ular kuchlanishi 12 yoki 24 V bo‘lgan bort tarmog‘idan ishlaydi. Avtomobil to‘xtash joyida turganda sovitgichni kuchlanishi 220 yoki 127 V bo‘lgan tarmoqqa faqat ulash shnuri vilkasiga kiygaziladigan zaryadlash-to‘g‘rilash qurilmasi orqali ulash mumkin.
XATE-12Msovitgich!. Sovitgich avtomobilda safarga chiq- qanda yoki u to‘xtash joyida turganda oziq-ovqat mahsulotlarini qisqa muddatli (ko‘pi bilan 48 soat) saqlash uchun moljallangan. Sovitgichkorpus1(3.17-lrasm), qopqoq2va ulashshnuri10daniborat.Sovitgichniturlimarkadagiavtomobillargaulashuchunshnurivilkasigakiygaziladigano‘tishqurilmasiqo‘llaniladi. Qopqoq ichiga ventilator va issiqlik radiatori 7hamda sovuqlik radiatori 9 dan iborat termosovitish agregati 6 montaj qilingan. Ventilator uchlarigaparraklar 5va 8mahkamlanganelektrdvigatel 5 daniborat.
Sovitgichqopqog‘idajoylashganpereklyuchatel11yordamidabittarejimboshqasigaalmashtiriladi: birinchiholdalcuchlanishrezistor4 (qarshilik) orqaliberiladi, boshqaholdaesatermoagregatbevositata’minlashmanbayigaulanadi.12 V kuchlanishli o‘zgarmas tok elektr tarmog‘iga ulangan terrnoelektrik batareya ish yuzalari orasida harorat farqini hosil qiladi. Parrak 3 (elektr dvigatel tarmoqqa ulangan) issiqlik radiato- rini sovitadi, parrak #esa sovitish kamerasida havoni aralashtiradi.
Sovitgichningelektrsxemasi 3.11-b rasmda ko‘rsatilgan. Sovit­gich taghgi komplektiga: ikkita yuklash to‘ri, ikkita kalit va o‘tish qurilmasi kiradi.