Mavzu: Terpenlar Tayyorladi: Berdiqulov Firdavs

14.2. Икки ҳалқали терпенлар
Икки ҳалқали терпенлар уч гуруҳга – каран, пинан ва борнан қатор терпенларга бўлинадилар:

Икки ҳалқали терпенларнинг энг аҳамиятлиси – пинан гуруҳига кирадиган пиненлардир.
Пинен – қўшбоғнинг жойлашувига кўра - ва -пиненлар мавжуд бўлиб, улар терпентин мойининг асосий таркибий қисмини ташкил қилади. Пинен скипидарларнинг асосий қисмини ташкил этади. У 156⁰С қайнайди.
Скипидар игна баргли дарахтлар қатронидан ҳайдаш орқали олинади. Скипидар эритувчи сифатида терпингидрат ва канфорани олишда ишлатилади.
Пинен реакциялар вақтида изомерланиб кетади ёки унинг ҳақаси очилади.
1. Пиненга сульфат кислота иштирокида сув бириктирилганда терпингидратни ҳосил қилади.






2. Пиненга паст ҳароратда водород хлорид билан таъсир этилганда жуда ҳам беқарор бўлган пиненгидрохлорид (I) ҳосил бўлади. У оддий ҳароратда борхилхлоридга (II) ўтади:


3. Пинен буғи катализатор устидан ўтказилганда камфен ҳосил қилиб изомерланади:

Камфан гуруҳига кирувчи икки ҳалқали терпенларнинг муҳим вакили борнеол спирти ҳисобланади. Борнеолни камфора дарахти эфири мойидан олинади.

Пахта дарахти мойида борнилацетат (I) бўлади. Уни гидролизлаб борнеол (II) олинади.





Канфора. Кимёвий жиҳатдан камфоранинг кислородли ҳосиласи – икки ҳалқали кетондир:
Канфора – 179⁰С да суюқланадиган кристалл модда. Ўзига хос хидга эга. Скипидарлардан олиниши мумкин. Борнеолни дегидрирлаганда ҳам ҳосил бўлади:

Канфорани камфенни оксидлаб ҳам олиш мумкин.
Кимёвий ўзгаришлар вақтида Канфора кетонлар хоссаларини такрорлайди. Канфора целлулоид ишлаб чиқаришда, порохларга барқарорловчи қўшимча сифатида ва тиббиётда ишлатилади.
4. Дитерпенлар. Дитерпенларга А₁ дармондори ёки ретинол мисол бўлади. А₁ дармондори ўсиш, ривожланиш дармондориси ҳисобланади. Табиий А₁ дармондорининг ён занжири бошидан охиригача трансконфигурацияга эга:

А₁ дармондори ўсимликларда тайёр ҳолда сақланмайди. У сутда, сарёғда, тухим сариғида, айниқса балиқ мойида ва ҳайвонлар жигарида кўп миқдорда бўлади. Тоза А₁ дармондори мойларда осон эрийдиган, сариқ рангли кристалл модда. Овқатда А₁ дармондори етишмаганда организмнинг ўсиши, ривожланиши тўхтайди, киши вазни камайиб кетади, кўзнинг мугуз пардаси – энг устки тиниқ пардаси қовжираб қолади, касалликларга қаршилик кўрсатиш қобилияти сусаяди. А₁ дармондори етишмаганда шабкўрлик бошаланади.
5. Тритерпенлар. Тритерпенларга трициклен мисол бўлади. Трициклен камфора гидрозонини оксидлаш орқали ҳосил қилинади:

Тетратерпенлар (каратиноидлар). Тетратерпенлар гуруҳига табиий бирикмалар – каратинлар мансубдир. Уларга стеринлар, айрим дармондорилар ва гормонлар ҳам яқин турадилар.

Каритиноидлар – табиий пигментлар –бўлган моддалар бўлиб, тузилиши жихатдан сабзи ва бошқа ўсимликларда, шунингдек каратиноидлар одатда мураккаб аралашмалар холида учрайди. Каратиноидлар молекуласида қатор оралатма қўш боғлар бўлиши сабабли улар полиенлар туркумига киритилади. Каратиноидларга углеводородлар, уларнинг окси- ва оксо ҳосилалари, окси ҳосилаларининг эфирлари ҳамда кислоталар синфига кирадиган 60 дан ортиқ моддалар киради.
Каритинлар С₄₀Н₅₅ формула билан ифодаланадилар. Масалан, дикроин қуийдаги тузилишга эга:

Ликолин помидорнинг рангини ҳосил қиладиган пигментдир.

Каротин биринчи марта 1831 йилда қизил кристалл ҳолида сабзидан ажратиб олинган. У кўпчилик меваларда, сутда, сариёғ таркибида учрайди. Сабзидан ажратиб олинган соф модда бўлмай -, - ва -каротинлар аралашмасидан иборат бўлади. Аралашмада -каротиннинг миқдори 85% ни ташкил этади. У қуйидаги тузилишга эга:

Каротиннинг аҳамияти жуда катта бўлиб, улар организмди каротиназа ферментилари таъсирида А₁ дармондорини ҳосил қиладилар.
6. Стероидлар. Стероидлар қуйидаги келтирилган полициклик системанинг ҳосилалари бўлиб, уларга холестерин, ўт кислоталари, хинрий гормонлари, аденокортин
оид гормонлар, Д дармондори ва айрим юрак заҳарлари мисол бўлади.

Стероидларни номлаш учун маълум қоидалар ишлаб чиқарилган бўлиб, улар биокимё курсида ўрганилади.

Холесторин барча хонзотларнинг тўқималарида, айниқса нерв тўқималарида кўп миқдорда учрайди. Холестерин биологик мембраналар таркибига киради. У биринчи марта ўт тошидан ажратиб олинган (грекча chole – ўт деган маънони англатади). У қуйидаги тузилишга эга:

Ўт тоши холестеринга айниқса бой бўлади. Холестерин молекуласида 8 та хираллик маркази бўлиб, унинг 2⁸=256 та стероизомерлари бўлиши мумкин. Улардан фақат биттаси табиий холестериндир. Холестерин ўт кислоталари ва жинсий гормонлар биосинтезида оралиқ модда бўлиб хизмат қилади. Қонниг таркибида холестеринмиқдори кўпайиши артеросклерознинг бошланаётганлигидан далолат беради.
Д дармондори. Рахмит касаллигининг ривожланиши олдини оладиган, тузилиши жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган бир неча моддалар бўлиб, улар Д₂ дармондори гуруҳига бириктирилган. Д₂ дармондори энг аҳамиятли бўлиб, тиббиётда кенг қўланилади. Д₂ дармондори сутда, сарёғда, тухум сариғида, айниқса балиқ мойида энг кўп бўлади. Уни эргостерияга ультрабинафша нурлар таъсири эттириб олиш мумкин. Шунинг учун инсон териси ультрабинафша нурлар билан нурланганда ҳам ундаги эргостерин Д₂ дармондорига ёки унга яқин моддаларга айланади деб фараз қилинади.