Mavzu: tuproq sifat baholashning nazariy asosi, differensial yer rentasi haqida tushuncha

TUPROQ UNUMDORLIGINI BAHOLASH TAMOYILLARI.
UNUMDORLIKNI BAHOLASHNING DOKUCHAYEV USULI
Dokuchayev tuproqlarni bonitirovkalashda, ularni sinflarga, guruhlarga,
tiplarga, tipchalarga, ayirmalarga bo‘lishda tuproqdan, ya’ni uning tabiiy
xususiyatlaridan foydalanish kerak ekanligini isbotladi va bu usul baholash usulini
negizi ekanligini ko‘rsatdi.
Tuproqni tabiiy xossalarini e’tiborga olmasdan juda sifatli darajada bajargan
iqtisodiy-statistik baholash usuli ham kutilgan natijaga olib kelmaydi.
Shunday qilib Dokuchayev va Sibirtsevlar tuproqni bonitirovkalashda uni,
ya’ni tuproqni har tomonlama tabiiy xususiyatlarini o‘rganilishi lozimligi va shu
asosda baholashni ishlab chiqdilar.
Bonitirovka ishlarini bajarish o‘z ichiga ikki davrni oladi.
Birinchi - tuproqni tabiiy xossalarini, morfologik, genetik, kimyoviy, fizikaviy va
boshqalarni dalada, laboratoriyada o‘rganish davri.
Ikkinchi - qishloq xo‘jalik va statistik ma’lumotlarni to‘plash, tanlash, qayta ishlash
davri.
Bu har ikki davrdagi ko‘rsatkichlar orasida uzviy bog‘lanishlar bo‘lib, hatto
birinchi davrdagi ko‘rsatkichlar ikkinchi davr ishlari uchun mezon bo‘ladi - deb
yozgan edi Dokuchayev. Yerlarni bonitirovkalashni Dokuchayev-Sibirtsev usulida
eng avvalo tuproqlar tipi aniqlanadi va tasniflanadi, keyin esa morfo-genetik
belgilari, kimyoviy, fizikaviy xossalarini o‘rganishga kirishiladi.
Har bir tuproq tipi uchun to‘la kimyoviy analiz, mexanik analiz, nam sig‘imi,
suv o‘tkazuvchanlik, kapillyarlik, bug‘lanish, issiqlik o‘tkazuvchanlik va xokazolar
aniqlanadi.
Dala va kameral ishlar natijasida Dokuchayev gumus miqdori va tuproq
qatlami qalinligi bo‘yicha geologik diagrammalarni tuzdi.
7
Mendeleyev ma’lumotlariga tayanib, ya’ni oziqa elementlari miqdori va
boshqa kimyoviy xossalarini e’tiborga olgan holda Dokuchayev kimyoviy
diagrammalar tuzdi va geologik hamda kimyoviy diagrammalardan o‘rtacha chiqarib
uni tasvirladi.
Yuqoridagi diagrammalar kabi tuproqni fizik xossalari uchun ham maxsus
rasm ishlandi. Bu diagrammalarni, ya’ni geologik, kimyoviy va fizikaviylarni
birlashtirib Dokuchayev yagona diagramma tuzdi va shu asosda tuproqlarni baholadi.
Ana shu tabiiy-tarixiy usul bilan 100 balli shkala asosida Dokuchayev Nijniy
Novgorod tuproqlarni baholadi. Shu bois ba’zan bu usulga Nijniy Novgorod usuli
ham deyiladi. Tabiiy, albatta hozirgi kunda Dokuchayev-Sibirtsev tomonidan
ishlangan tuproq bonitirovkasi usuli bizni qoniqtirmaydi, lekin asos rolini o‘ynay
oladi.