Mavzu: Turkistonda 1917-yilgi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar

3-masala:
Bolsheviklar butun Rossiyada bo‘lgani singari Turkistonda ham hamma narsani, jumladan, mulk turlarini, ishlab chiqarish tarmoqlarini umumlashtirish va milliylashtirish vazifalarini hal etishni bosh maqsad qilib qo‘ydilar. Turkistonda bunga yetarli shart-sharoit bormi yoki yo‘qmi, yerli xalqlarning xohish-irodasi, istak-intilishi qanday – bular aslo hisobga olinmagan edi. Buning ustiga 1917–1918-yillarga kelib o‘lkadagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvol shu qadar og‘irlashib, murakkab tus olib borayotgan ediki, bundan ayniqsa mahalliy aholi benihoya aziyat chekayotgan edi. Xususan, birinchi jahon urushining mislsiz og‘ir asoratlari, sovet hokimiyatini o‘rnatish chog‘ida xalqqa qilingan zulm va bedodliklar o‘lka hayotini chuqur tanglik va tanazzullikka duchor etgandi. O`lka sanoat ishlab chiqarishining izdan chiqishi, transport taqchilligi, ekin maydonlarining payhon bo‘lishi, paxta yetishtirishning qisqarishi iqtisodiy sohani chuqur halokat yoqasiga olib borib qo‘yayozgandi. Mana shunday qaltis vaziyatda sovet hokimiyatining iqtisodiy sohada ko‘rgan shoshilinch chora-tadbirlari o‘lka hayotini sog‘lomlashtirish, oyoqqa turg‘izishga emas, balki uning yanada keskinlashib borishiga ta’sir ko‘rsatdi. Gap shundaki, Bolsheviklar rejimi avval boshdan xususiy mulkni yo‘qotishga, xo‘jalik hayotining barcha sohalarida ijtimoiy davlat mulkchiligini avj oldirishga, xo‘jalik tarmoqlarini qat’iy markazlashtirishga yo‘l tutdi. Iqtisodiy sohani boshqarishni esa ma’muriy-buyruqbozlik usuli bilan olib borishga e’tibor berildi. 1917-yil kuzidan o‘lkadagi mavjud ishlab chiqarish ustidan qat’iy ishchi nazorati o‘rnatila boshlandi. Ayni chog‘da Turkiston sanoatining butun-butun tarmoqlarini milliylashtirish boshlandi. 1918-yilning dastlabki oylarida bu yerdagi sanoatning yetakchi tarmoqlari – paxta tozalash, yog‘-moy korxonalari, bosmaxonalar, banklar, temir yo‘llar, ko‘mir va neft konlari hamda shu singarilar milliylashtirilib, davlat tasarrufiga olindi. Ularning soni 330 taga yetardi.
Shuningdek, yer to‘g‘risidagi dekret asosida yer mulklarini musodara qilish va so‘ngra milliylashtirish jarayonining o‘tkazilishi ham joylarda keskin noroziliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi. Asrlar davomida xususiy tarzda xo‘jalik yuritib kelgan mahalliy aholi sovetlarning bu tadbirlarini xayrixohlik bilan qabul qila olmadi. Ayniqsa sovet hokimiyatiga qarshi Turkistonda boshlanib ketgan qurolli harakatning kuchayishi o‘lka bolsheviklari hokimiyatini tahg ahvolga solib qo‘ydi.
Markaz hukumati ishlab chiqqan hamda tarixga “harbiy kommunizm” nomi bilan kirgan siyosatni Turkistonda keng qo‘llashga kirishildi. Aslida bu siyosat ocharchilik azobidan qiynalayotgan aholini emas, balki “sotsialistik inqilob” va yangi tuzumni frontlarda himoya qilayotgan qizil askarlarni hamda shuningdek sovet hokimiyatining asosiy tayanchi bo‘lib qolgan ishchilar sinfini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashni maqsad qilib qo‘ygan edi.
1920-yil oxirlariga kelib Turkistonda 1075 ta sanoat korxonasi (ularning ko‘plari mayda korxonalar edi) zo‘rlik yo‘li bilan milliylashtirildi. Natijada, davlat korxonalari barcha ishchilarning 90 foizini va o‘lka sanoatida band bo‘lgan mexanik dvigatellarning 80 foizini qamrab oldi. Yalpi sanoat mahsulotining deyarli 3/4 qismi davlat sektoriga to‘g‘ri kelardi. O`lka ishlab chiqarishining o‘ziga xos muhim an’anaviy tarmog‘i bo‘lgan hunarmandchilik turlari ham ma’muriy usullar bilan birlashtirilib, hunarmandchilik artellariga aylantirildi. 1920-yil oxirlariga kelganda Turkistonda 800 taga yaqin shunday hunarmandchilik artellari faoliyat yuritdi, ular asosan turli davlat va harbiy tashkilotlarning buyurtmalarini bajarardilar.
Bolsheviklarning “harbiy kommunizm” siyosatining muhim tarkibiy qismi sifatida umumiy mehnat majburiyatining joriy etilishi ham o‘lka xalqlari uchun kutilmagan favqulodda hodisa bo‘ldi. Shu asosda 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan erkak va ayollarning majburiy mehnat jarayoniga jalb qilinishi shu davrga qadar ijtimoiy soha yuzini ko‘rmagan mahalliy millat xotin-qizlari uchun ham to‘la taalluqli edi. Shu boisdan bu tadbir keng aholi ijtimoiy qatlamlarining keskin noroziligi va nafratining kuchayishiga sabab bo‘ldi. Sovet hokimiyati umumiy mehnat majburiyatini asos qilib, qanchalab ishchi kuchlarini bir hududdan boshqa hududlarga ko‘chirdi, ko‘plab oilalarni bir-biridan judo qildi, ularni og‘ir moddiy sharoitga duchor etdi. “Harbiy kommunizm” siyosati ayniqsa mahalliy aholining tinkasini quritdi, ochlik va qahatchilikning kuchayishiga sabab bo‘ldi. 1918-yil oxiriga kelib 1 mln.dan ziyod aholi ocharchilik balosiga giriftor bo‘ldi. 1919-yil boshlaridan joriy etila boshlagan “oziq-ovqat razvyorstkasi” va u bilan bog‘liq bo‘lgan tadbirlar majmuasi Turkiston aholisini, ayniqsa, uning qishloq mehnatkashlarini benihoya og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. Negaki, “oziq-ovqat razvyorstkasi” sovet hokimiyati organlariga aholi qo‘lidagi jami ortiqcha oziq-ovqat mahsulotlarini zo‘rlik bilan tortib olish, g‘alla bilan oldi-sotdi qilishni ta’qiqlash, bozor savdosini yopib qo‘yishga qadar keskin choralar ko‘rishga imkon berardi. Sovetlarning bunday chegara bilmas oziq-ovqat siyosati ko‘plab mahalliy aholining bor-budidan mahrum bo‘lib, tag‘inda qashshoqlashib borishiga sabab bo‘ldi. Turar Risqulov, Nizomiddin Xo‘jayev, Munavvar Qori singari mahalliy rahbarlarning o‘sha kezlarda bu siyosatni keskin qoralab, xalq manfaatlarini himoya qilib chiqqanligi boisi ham shundadir.
Shunday qilib, sovetlarning Turkistonda yuritgan qattiqqo‘l iqtisodiy siyosati o‘lka hayotini izdan chiqarib, millionlab shahar va qishloq ahlining an’anaviy turmush tarzi negizlarini qaqshatib, uni mislsiz moddiy qiyinchiliklarga mahkum etdi. Buning orqasida mahalliy aholi o‘rtasida sovet tuzumi va uning zo‘ravonlik siyosatiga qarshi jiddiy norozilik, darg‘azablik holatlari to‘xtovsiz kuchayib bordi.