Mavzu: Turkistonda 1917-yilgi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar

Nazorat uchun savollar:

1. 
   Bolsheviklarning Rossiyada siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritishiga olib kelgan vaziyat haqida nimani bilasiz
   
2. 
   Nima sababdan mahalliy aholi oktabr g‘oyalarini qabul etmadi?
   
3. 
   Turkiston o‘lkasi hududida sovet hokimiyatining zo‘rlik bilan o‘rnatilganligi to‘g‘risida nimalarni bilasiz
   
4. 
   Turkiston Muxtoriyatini tashkil qilish g‘oyasi qanday kelib chiqdi?
   
5. 
   Turkiston Muxtoriyati qanday sharoitda va kimlar tomonidan tuzildi?
   
6. 
   Turkiston Muxtoriyatini halokatga olib kelgan asosiy sabablarni ko‘rsatib bera olasizmi?
   

Mavzu: Turkistonda sovetlar boshqaruvi

tizimining mustahkamlanishi.

Reja:

1. 
   Turkiston Sovet Avtonom Respublikasining tuzilishi.
   
2. 
   O`lkada bolsheviklar hukmronligining kuchayishi.
   
3. 
   Sovet hokimiyatining iqtisodiy siyosati, uning oqibatlari.
   
4. 
   Madaniy hayot.
   

Adabiyotlar:

1. 
   «O`zbekistonning yangi tarixi”, 2-kitob T.“Sharq” 2000, 68-83 betlar.
   
2. 
   Usmonov Q, Sodiqov M «O`zbekiston tarixi” (1917–1991-yillar). T.»Sharq” 2003, 27-41 betlar.
   
3. 
   A’zamxo‘jayev.S. “Turkiston Muxtoriyati”. T.“Ma’naviyat”. 2000, 151-161 betlar.
   

1-masala:
Sovet hokimiyati mutasaddilari qanday qilib bo‘lmasin Turkistonda chuqur ildiz otish, mahalliy xalqlarni o‘z izmilariga bo‘ysundirish, asta-sekin ularning ishonchini qozonib, sovet qurilishi jarayoniga faol jalb qilish sari astoydil kirishdilar. Ular kelgusida mahalliy vatanparvar kuchlarning Turkiston Muxtoriyatiga o‘xshagan xalq hokimiyati boshqaruvini yangidan qayta tiklashiga izn bermaslik uchun sovet hokimiyatchiligiga milliy, mahalliy shakl-shamoyil berishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ydilar. Sovet hokimiyati Turkistonda sovet avtonom respublikasini tuzish va uni tashkil qilish ishlari bilan shug‘ullandi. Turkistonda sovet avtonomiyasini tashkil qilish masalasi 1918-yilning 20-aprelidan 1-mayigacha Toshkentda bo‘lib o‘tgan o‘lka sovetlarining IV-s’ezdida ko‘rib chiqildi. Bolsheviklar fraksiyasi taklifi asosida s’ezd qabul qilgan “Turkiston sovet respublikasi to‘g‘risida qoidalar”da RSFSR tarkibiga kiruvchi Turkiston Avtonom Sovet Respulikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Turkiston avtonom respublikasining hududiy chegaralari belgilandi. Uning oliy qonun chiqaruvchi organi sifatida ishchi, askar, dehqon va musulmon-dehqonlar sovetlari s’ezdi, doimiy faoliyat yurituvchi oliy organi qilib esa Markaziy Ijroiya Qo‘mita belgilandi. O`lkaning boshqaruvi, uning ijroiya funksiyalari Xalq Komissarlari Kengashi tasarrufiga berildi. Joylarda esa mahalliy sovetlar va ularning ijroiya qo‘mitalari hokimiyat organlari sifatida tuzildi. Qonun chiqaruvchi organ – Markaziy Ijroiya Qo‘mitaning raisi etib bolshevik P.A.Kobozev saylandi. Uning 36 a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat kishilari edi. Turkiston hukumati – Xalq Komissarlari Soveti raisi etib bolshevik F.I.Kolesov saylandi. 16 kishidan iborat ushbu hukumat tarkibiga ham atigi 3 nafar mahalliy millat vakillari kiritildi.
Shunday qilib, Turkiston avtonom sovet respublikasi tuzilib, uning maqsad, vazifalari rasmiy hujjatlarda belgilangan bo‘lsada, biroq amalda mahalliy xalqlarning haqiqiy manfaatlariga emas, asosan hukmron tuzum va uning o‘lkadagi ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilardi. Negaki, bu muxtoriyat hukumati yerli aholining milliy qiziqishlari, haq-huquqlarini himoya qilishdan ko‘ra sovet hokimiyatining ildizini mustahkamlashni, Turkistonda sovetlar hukmronligi ta’sirini kuchaytirishni ko‘zda tutar edi. Shuning uchun ham chuqur sinfiylik tamoyillariga asoslangan o‘ziga xos davlat boshqaruvida hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlari ixtiyoriga berib qo‘yilgan edi. Aslida bular tarkibi asosan yevropalik millatlar vakillaridan tashkil topgan ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlari bo‘lib, musulmon-dehqon deputatlari sovetlari esa ularga bo‘ysunuvchi maqomda edi.
Markaziy hokimiyat Turkistonda bolshevistik tashkilotlarni birlashtirib, yagona kommunistik partiya tuzishga kirishdi. Safida 2 ming nafar a’zosi bo‘lgan o‘lka bolsheviklarining 1918-yil iyunida bo‘lib o‘tgan I-s’ezdida Turkiston Kompartiyasi tuzilganligi e’lon qilindi. Unda ishtirok etgan 46 delegat ichida atigi 6 nafari mahalliy millatlar vakillari edi. TKPning tuzilishi bilan Turkistondagi sovet davlatchiligining bolshevistik partiya rahbarligiga qaramligi kuchayadi.
1918-yil oktabrida Turkiston o‘lka sovetlarining V-s’ezdi chaqirildi. Mazkur s’ezd RSFSR konstitutsiyasiga asoslanib, Turkiston avtonom sovet respublikasining Konstitutsiyasini qabul qildi. U Turkistonni RSFSRning ajralmas, tarkibiy qismi bo‘lib qolishini, o‘lka xalqlarining barcha hayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanligini qonunlashtirdi. O`lkaning moliyaviy, mudofaa, tashqi siyosat aloqalari, temir yo‘llar, savdo va shu singari muhim hayotiy sohalari RSFSR hukumati tasarrufida bo‘lishi s’ezd hujjatlarida o‘z ifodasini topdi.
Shunday qilib, “ulug‘” millat namoyondalarining to‘liq tashabbusi va homiyligida o‘tgan hamda Turkiston xalqlarining tub manfaatlariga, taqdiriga oid “muhim oliy” hujjatlarni qabul qilgan o‘lka sovetlarining V-s’ezdi amalda sovet hokimiyatining bu hududdagi to‘la hukmronligini qaror toptirishga xizmat qildi.