Mavzu: Turkistonda 1917-yilgi ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar

2-masala:
Turkiston Kompartiyasi va uning Markaziy Qo‘mitasi tuzilganidan keyin uning o‘lka hayoti jabhalarida yuz berayotgan voqealar, o‘zgarishlarga ta’siri yanada kuchaydi. Turkistonda faoliyat ko‘rsatayotgan mahalliy sovet hukumati ikki partiya vakillari – bolsheviklar va so‘l eserlardan tashkil topgan bo‘lsada, biroq bu tartib ham uzoqqa bormadi. 1919-yil mart oyi boshlarida o‘lka bolsheviklari siquvi ostida eserlar mahalliy hukumat tarkibidan mahrum etildilar. Buning ustiga sovet hokimiyatiga xavf solayotgan turli xil “aksilinqilobiy” dushman kuchlar, oqimlar, yot unsurlarga qarshi kurash olib borish maqsadida Favqulodda organlar (ChK) yoxud Kambag‘allar qo‘mitasi singari tashkilotlarning tuzilishi ham bu jarayonga o‘z salbiy ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmasdi. Chunki katta, cheklanmagan vakolatlarga ega bo‘lgan bunday organlar o‘z faoliyatini yuritish, keskin jazo choralarini qo‘llashda sovet hokimiyati nomidan ish ko‘rar, kerak bo‘lsa sovetlarning ko‘plab vazifalarini ham birga qo‘shib bajarardilar. Bu esa, tabiiyki, joylarda mahalliy ishchi, dehqon va askar deputatlari sovetlarining noroziligiga sabab bo‘lardi. 1919-yilning bahoriga kelib o‘lkaning Andijon, Namangan, Marg‘ilon hududlarida ko‘p sonli musulmon mehnatkashlari sovetlari o‘rniga joylarda davlat hokimiyatining favqulodda organlari sifatida muvaqqat inqilobiy qo‘mitalar tashkil etilib faoliyat yurita boshladilar. Yil o‘rtalariga kelganda bunday organlar Turkistonning ko‘plab shahar va qishloqlarida ham tashkil topib bordi.
Bolsheviklarning o‘lkada o‘zboshimchalik va yakka hukmdorlik siyosati ularni oxir-oqibatda mushkul ahvolga duchor etishi tayin edi. O`lkaning ko‘p sonli musulmon mehnatkashlarigina emas, balki bu yerdagi ko‘plab muxolifatchi kuchlar, siyosiy doiralar ham kuchayib borayotgan bolsheviklar yakka hokimligiga qarshi bosh ko‘tara boshladi. 1919-yil 19-yanvarda harbiy komissar K.Osipov tomonidan uyushtirilgan isyonda 14 nafar Turkiston komissarlari otib tashlandi. Ular boshchilik qilgan o‘lka sovet hukumati ag‘darildi. Biroq, sovetlarga sadoqatli kuchlar, mahalliy ishchi va askar deputatlari sovetlari, xususan, Toshkent temir yo‘l korxonalari ishchilarining qurollangan otryadlari Osipov isyonini darhol bostirib, sovet hokimiyatini saqlab qoldilar.
Turkiston avtonom respublikasining yangi rahbarlari 1919-yil yanvar isyoni saboqlaridan zarur xulosa chiqarib, mahalliy millat ziyolilari va kommunistlari vakillarini ham birin-ketin sovet organlari faoliyatiga tortishga majbur bo‘ldilar. 1919-yil mart oyida Turar Risqulov (1894–1938) raisligida o‘lka musulmon kommunistlari byurosi – O`lka Mussovet tashkil etildi, uning “Ishtirokiyun” gazetasi tez orada nashr etila boshlandi. Mahalliy xalq orasida katta obro‘ va nufuz qozongan, ko‘p yillik inqilobiy kurash tajribasiga ega bo‘lgan T.Risqulov, N.To‘raqulov, N.Xo‘jayev, A.Rahimboyev, Q.Otaboyev, S.Tursunxo‘jayev, S.Segizboyev, O.Bobojonov, A.Ikromov singari mahalliy kommunistlar, yurt rahnamolari partiya va sovet boshqaruvi ishlariga asta-sekin jalb qilib borildi. Ularning ko‘plari qanday rahbariy lavozimlarda va murakkab sharoitda ish yuritmasinlar, o‘z imkoniyatlari darajasida o‘z xalqi, millati manfaatlarini ko‘zlab, uning orzu, armonlarini ro‘yobga chiqarish uchun doimiy kurashdilar. Masalan, Turar Risqulov 1920-yil yanvaridan shu yilning iyuliga qadar Turkiston respublikasi MIQ raisi lavozimida ishlagan davrida Turkiston xalqlarining milliy manfaatlari, o‘ziga xoslik jihatlariga javob berolmaydigan, hududiy, sinfiy manfaatlardan nari o‘tmaydigan Turkiston avtonom sovet respublikasi o‘rniga “Turk respublikasi”ni tuzish g‘oyasini amalga oshirish uchun sobitqadamlik bilan kurashdi. Shu masala yuzasidan bu inson Moskvaga qadar borib, u yerdagi Markaz rahbarlari bilan uchrashib, o‘z maqsad yo‘lini adolatli hal etishga intildi. Bunga erisholmagach, o‘z vazifasidan iste’fo berishga majbur bo‘lgan. Uning o‘rniga shu lavozimga kelgan Abdulla Rahimboyevning faoliyati ham keyinchalik shunday natijasiz yakun topdi. Buning asosiy sababi, o‘lkaning butun tasarrufi, taqdir-qismati yetuk milliy arboblarga emas, balki hukmron Markaz va uning Turkistonda katta vakolatlar bilan ish yuritayotgan xos namoyondalariga ko‘p jihatdan bog‘liq edi. Bunda ayniqsa, Markaz tomonidan cheklanmagan favqulodda vakolatlar bilan 1919-yil oktabrida Turkistonga yuborilgan “Turkkomissiya”ning o‘rni va roli alohidadir. Turkkomissiyaning butun faoliyati o‘lkada sovet va partiya qurilishi ishlarini jadal sur’atlar bilan olib borish, yangi tuzum asoslarini chuqur ildiz ottirish sari yo‘naltirildi. Turkkomissiya a`zolari V.Bokiy, F.Goloshche kin, V.Kuybishev, Ya.Rudzutak, M.Frunze, Sh.Eliavalarning butun qahru zahri bu hududda sovet tuzumiga qarshi yo‘nalgan harakatlarni barham toptirish edi. Ular “Turk respublikasi”, “Turk Kompartiyasi” g‘oyasini amalga oshirishga intilgan T. Risqulov, A.Rahimboyev, N.To‘raqulov, Q.Otaboyev singari mahalliy aholi vakillariga zulm o‘tkazish, ularni yo‘q qilish yo‘lini tutdilar. Xullas, Turkkomissiya siymosida o‘lka hayotida zo‘rlik bilan qaror toptirib borilayotgan bolsheviklar diktaturasining butun mazmun-mohiyati mujassamlashgan edi.