Mavzu: Turkiyada moliya tizimining rivojlanishi

To‘lanmagan ichki qarz qoldiqlari (mlrd. tl).

Yillar	Davlat obligatsiyalari	Xazinachilik majburiyatlari	Markaziy bank ssudasi	Konsilidatsiya qilingan qarzdorlik	Ichki qarz qoldig‘i	Budjet daromadiga nisbatan, %
1993	360	56	339	2418	3173	X
1994	531	340	528	3235	4634	X
1995	1032	490	795	4656	6973	X
1996	1511	823	1052	7129	10515	156,3
1997	2407	1923	1407	11481	17219	170,1
1998	4880	2542	2082	18954	28458	154,4
1999	10863	3537	2539	24995	41934	147,4
2000	18801	5469	2870	30040	57180	106,2
2001	24697	18258	13589	37138	93683	111,4
2002 (yanvar-aprel)	37635	17277	26132	29745	110809	63

Manba: http://www.tcmb.tr/ – Turkiya Respublikasi Markaziy banki sayti, Statistika bo‘limi.
Konsolidatsiya qilmoq (davlatning qisqa muddatli qarzlarini uzoq muddatli yoki muddatsiz qazga aylantirish)

Berib o‘tilgan ma’lumotlar ichki qarz qoldiqlarini yuqori o‘sish sur’atiga ega ekanligini (1993 yildan 2002 yilgacha 350 barobar), hamda budjetning daromad qismi bilan qiyoslanganda uning pasayishini namoyon qiladi. Birinchi holat hech qanday majburiyatlarsiz zarur zaym vositalarini olishga davlat intilishining oshishi haqida, ikkinchi holat esa xajmning judayam o‘sib ketishi va inflyatsiya natijasida davlat obligatsiyalari, xazinachilik majburiyatlari va boshqa qimmatli qog‘ozlarning qadrsizlianishi haqida guvohlik beradi.

Shuni ta’kidlash kerakki, mamlakatning ichki qarz muammosi Turkiya siyosatchilari va iqtisodchilarida muhim bir tashvish uyg‘otmaydi. Ehtimol ularga ushbu muammoga zamonaviy iqtisodchilarning qarashlari yaxshi ma’lumdir. Ularning fikricha davlat qarzi hukumatning o‘z moliyaviy majburiyatlarini bajarish imkoniyatidan mahrum qilish yo‘li bilan uni barbod bo‘lishiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Qarzning yuzaga kelishi – bu jarayon bo‘lib, uning vositasida jamg‘armalar xarajat qilayotgan shaxslarga o‘tadi. Agar iste’molchilar va biznes o‘zlashtirishga moyil bo‘lmasa, bunday holatda davlat qarzining o‘sishi yuz beradi.
Birinchidan, ularning fikricha davlat qarzini kamaytirishga majburlovchi biror bir sabab yo‘q. Amaliyotda hukumat obligatsiyalari bo‘yicha oylik to‘lov muddatlari yetganda iqtisodiyotda depressiv jarayonalarni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan holatni yuzaga keltirmadi, ya’ni xarajatlarni qisqartirmadi va soliqlarni oshirmadi, faqatgina yangi obligatsiyalarni sotish va obligatsiyalardan olingan daromadlar hisobiga o‘z qarzi muddatini cho‘zdi.
Ikkinchidan, umuman hukumat aholiga soliq solish va ularni yig‘ib olish xuquqiga ega. Turkiya bunday holatda turli jamg‘armalar va boshqa soliq yig‘inlaridan keng foydalanmoqda.
Uchinchidan, hukumat o‘zi ham pul chiqarish xuquqiga ega bo‘lib, shu yo‘l orqali asosiy qarz summasini va u bo‘yicha foizni to‘lashi mumkin. Shu bilan birga amaliyotda yuz berayotgan inflyatsiya hisobidan ushbu qarzning bir qismini ham to‘lashi mumkin.
To‘rtinchidan, ichki qarz shuning uchun ichki qarzki, hukumat obligatsiyalarining katta qismi milliy tashkilotlar – banklar, kompaniyalar va boshqalar qo‘lidadir. Ya’ni davlat qarzi umumiy aktiv hisoblanadi. Ushbu mamlakat rezidentlari qo‘lida bo‘lgan davlat obligatsiyalarini to‘lash mamlakat iqtisodiyotida sotib olish qobiliyatini pasayishiga olib kelmaydi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek budjetning muhim daromad qismi bo‘lib soliq tushumlari hisoblanadi. Turkiya budjetidagi ularning solishtirma og‘irligi turli yillarda turlicha bo‘lib, goho 89,7%ga yetadi (1997 yil), goho 82,9 %gacha pasayadi (2000 yil). Jamg‘armadagi nosoliq tushumlar boshqa manbalar bo‘lib xizmat qiladi. Ta’kidlash lozimki, Turkiya yetarli darajada samarali va turli tuman soliq tizimiga ega bo‘lib, hatto xususiy sektorning judayam kichik ishlab chiqaruvchilarini va tadbirkorlarni ham hisobga oladi. Shu bilan bir paytda bu yerda soliq yuki unchalik yuqori bo‘lmay, iqtisodchilar ma’lumotiga ko‘ra 1991 yili YaMMning 18,3%ini, 1995 yili – 15,3% va 2000 yili 20,2%ini tashkil etgan (taqqoslash uchun AQShda – 21,3%, Yaponiyada – 22,1%, GFRda – 24,3% va Daniyada – 48,7%). Albatta ushbu holat tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Soliq tushumining asosiy turi daromad solig‘i bo‘lib, u 2001 yili barcha soliq tushumlarining 49,2 %ini bergan, 31,6% soliqlar tovar va xizmatlarni sotish, 17,8% - tashqi savdo va 1,4% ko‘chmas mulkka solingan soliqlar hisobidan hosil bo‘lgan. Shuningdek mahalliy soliq tushumlari ham mavjud bo‘lib, ularning xissasi unchalik katta emas. Quyidagi jadval orqali soliq tushumlarining oylik o‘zgarishini ko‘rib chiqamiz (4-jadval). Ushbu ko‘rsatkichlar yil davomidagi mamlakat aholisi va tadbirkorlarni nominal daromadlarining o‘sishi haqida aniq bir tavsif beradi.
4-jadval.