Mavzu: Uchish-qo'nish tasmasi enini tayinlash Reja: Uchish-qo'nish tasmasi enini tayinlash

Uchish tasm alarining elementlari va ularning vazifalari Uchish tasmasi
(UT) - aerodromning bir qismi bo‘lib, havo kemalarining uchishi va qo‘nishi uchun mo'ljallangan; uchish-qo‘nish tasmasi (UQT), xavfsizlikning chekka tasmasi (XChT) va yonlama tasmasi (XYT) dan tashkil topadi. Aerodromda bir yoki bir nechta UT bo'lishi mumkin. Ko‘tarilish deganda HK sining harakati tezlashgandan boshlab, havoda xavfsiz tezlikka erishgunicha bo‘lgan masofa tushuniladi; u ikki bosqichdan iborat (3.1-a rasm): HK sining UQT sida tezlashuvi va ko4arila turib tezlanish olishi. Yugurib borish (tezlanish) HK sini yerdan uzi'b oiadigan ko4aruvchi kuch hosil qiladi. Tezlik ma’lum darajaga ortgach, uchuvchi hujum burchagi (ugol ataki) ni ko‘paytirib, oldingi g‘ildiragini yerdan uzib oladi va keyingi tezlanish asosiy tayanch g‘ildiraklar ustida kechadi. Yerdan uzilishda qanotlarda hosil bo‘lgan ko4aruvchi kuch og‘irlik kuchidan birmuncha ortiq bo‘ladi va samolyot havoda uclia boshlaydi. Keyingi tezlanish va ko‘tarilish, 10 m balandlikkacha, traektoriya gorizontiga qiyalama to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tekis tezlanma harakatdan iborat. Yugurib borish uzunligi (dlina razbega) deganda HK si start joyidan boshlab yerdan uzilgunicha o4gan masofa tushuniladi. Ko4arilish distansiyasi - gorizontal tekislikdagi yo‘l bo‘lib, HK qo‘zg‘algan nuqtadan boshlab, 10 m balandlikka ko4arilgan nuqtagacha oraliqda yotadi; bunda HK keyingi ko4arilish uchun yetarli va xavfsiz tezlikka erishgan boMishi kerak. Qo‘nish havodagi samolyot glissadaga kirib sekinlashganidan boshlab, to‘liq to'xtamaguncha o4gan masofadan iborat HK si qo‘nishga kirganidagi harakat traektoriyasi quyidagi uchastkalardan iborat: qo‘nishdan avvalgi pasayish (glissada bo‘ylab pasayish), parashutlanish, qo‘nish va yugurish. Glissada bo‘ylab 15 metrgacha pasayish va keyingi 6-10 metrgacha (to‘g‘r¡lanib olish balandligigacha) pasayish qiyalama traektoriya bo‘ylab to‘g‘ri chiziqli harakatdan iborat. To‘g‘rilanib olish uchastkasida HKsi egri chiziqli traektoriya bo‘ylab harakat qiladi va asta-sekin gorizontal rejimga o‘tadi. UQT siga 1 metr qolganda to‘g‘rilanib olish tugaydi. Keyin tutib turish (viderjivanie) uchastkasi boshlanadi; u UQT sidan 0,5-0,25 metr balandlikkacha davom etadi. Shundan so‘ng samolyot tezligi shu darajagacha pasaytiriladiki, natijada qatnovlardagi ko‘tarilish kuchi og‘irlik kuchidan kamayib, parashutlanish (yerga tushib ketish) ro‘y berib, g‘ildiraklar UQT sining yuzasiga tegadi. Xuddi shu ondagi samolyot tezligining gorizontal tashkil etuvchisi «qo‘nish tezligi» deb ataladi. Shu ondan boshlab qo‘nishning so‘nggi bosqichi «yugurish» boshlanadi. Yugurib borish uzunligini kamaytirish maqsadida aerodinamik qarshilik ko‘rsatilad¡ (qanotning interseptorlari chiqariladi, dvigatelning revers kuchi ulanadi, g‘ildiraklardagi avtomat tormoz ishga tushiriladi), natijada samolyotning kinetik energiyasi so‘ndiriladi.

Yugurib borish uzunligi deganda samolyot yerga tekkandan boshlab toTiq to‘xtagunicha o‘tilgan yo‘l tushuniladi. Qo‘nish distansiyasi - samolyot qo‘nayotganda UQT si ostonasidan 15 m tepalikda o'tayotgan ondan boshlab, yugurish oxiri (toiiq to‘xtash) gacha o‘tilgan yo‘lning gorizontal proeksiyasi uzunligidir. Uchish tasmasi (UT) qoidaga muvofiq, uchish-qo‘nish amallarini ikki tomonlama bajarish imkoniga ega bo‘lishi lozim. Ayrim hollarda bir yo‘nalishli bo'lishi mumkin. Uchish tasmasi quyidagi elementlardan iborat (3.2-rasm). Uchish-qo‘nish tasmasi (UQ T) - UT sining bir qism i bo'lib, HK ko'tarilishi va qo‘nishi uchun maxsus quriladi; sun’iy qoplamali (SUQT) va gruntli (GUQT) bo‘ladi. Trassali aerodromlarda ikkalasi bo'ladi. UQT chegaralaridagi uchish va qo‘nish distansiyasining havodagi bo‘shlig‘i, HK larini boshqarishda me’yordan og‘ishlar bo‘lganda tasmaning zaxirasi o‘rniga o‘tadi. Bir UT da bir yoki bir nechta UQT si bo'lishi mumkin. Chekka xavfsizlik tasmasi (ChXT) - uchish tasmasining UQT si uchlaridagi maxsus uchastka bo'lib, samolyot bexosdan tasmasidan chiqib ketganda xavfsizlikni ta’minlaydi. Yon xavfsizlik tasmasi (Y X T ) - UQT ning yoniga tutashgan uchastka bo'lib, samolyot tasmasidan yon tomonga chiqib ketganda kerak bo'ladi.

Erkin zona (EZ) - UT ning bir qismi bo‘lib, ChXT ga tutashadi va ko‘tarilish distansiyasining havo uchastkasida HK sining xavfsizligini ta minlaydi. Samolyotning bitta dvigateli ishdan chiqqanda davom ettirilgan balandlash distansiyasi uzilib qolgan ko‘tarilish distansiyasidan katta boiganda hosil bo'ladi. ChXTQEZ yig‘indi, xususiy ChXT (EZ yo‘q bo‘lsa) uzunligidan UQT uzunligining yarmisigacha boMgan oraliqda o‘zgaradi. Havodagi harakatni boshqarish (HHB) HK lari uchishlarini rejalashtirish, muvofiqlashtirish, bevosita boshqarish va belgilangan rejimga rioya qilinayotganini nazorat qilish kabi tadbirlar majmuasidan iborat. Bunda asosiy qoMlanma vazifasini o ‘taydigan hujjat fuqaro aviatsiyasida uchishlarni bajarish bo‘yicha ko‘rsatmalar (FAUBK) hisoblanadi. Aerodrom atrofida havodagi harakatlarni boshqarish vositalarini bayon etarkanmiz, aerodromda HHB obyektlarining umumiy joylanish sxemasini ko‘rib chiqamiz. Aerodrom atrofida havodagi harakatlarni kirib kelish dispetcherlik punkti (KDP), ko‘tari!ishi va qo‘nish zonasida qo‘ndirish tizimining dispetcherlik punkti (QTDP), shuningdek, start dispetcherlik va meteokuzatuv punkti (SDP) bajaradilar. HHB obyektlari radionavigatsiya va qo‘ndirish obyektlarining A, B, B toifa aerodromlarda umumiy joylashuv sxemasi berilgan. Radionavigatsiya va aloqa xizmatlari uchish metereologik va markaziy dispetcherlik punktlari , dispetcherlik buyruqlari punkti (DBP) da joylashadi.

SASDP da turib havo kemalari UQT sidagi harakatlari kuzatiladi, shuningdek, uchish-qo‘nish hududidagi meteovaziyat haqida axborot to‘plab, qayta ishlanadi va DBP ga uzatiladi. Havoda (trassa) dagi va aerodrom hududidagi samolyotlarni kuzatish va nazorat qilish uchun TKL va AKL qo‘llariiladi. Q o‘nish chizig‘iga rioya qilish va glissadadagi holatni tutib turishni nazorat qilish uchun QRL ishlatiladi. HHB va 30 km radiusdagi aerodrom hududida nazorat qilish, shuningdek, yerdan beriladigan buyruqqa asosan samolyotlar qo‘nishga kirishini boshqarish uchun kuzatuv-qo‘ndiruv radiolokatori (KQRL) xizmat qiladi. MRL radiolokatorlarning ta’sir doirasidagi meteovaziyatni baholaydi, momaqaldiroq, jala, yomg‘ir, qor va bulutlarning xarakteri va 0‘lchamlarini aniqlaydi. UML 50 metrdan pastdagi samolyotlarni ularning UQT si va RY dagi harakatlarini kuzatish, shuningdek, yerda, IKAO bo‘y ich a III toifa ko‘rinish sharoitlaridagi harakatlarini nazorat qilish uchun moMjallangan. Kurs va glissada radiomayog‘lari (KRM, GRM) ning antennalari bo‘shliqda, bir vaqtning o'zida ikkita nurlanish diagrammasini hosil qiladi. Ikkala diagramma kesishgan joyda samolyotning lapanglash kursi va glissada rejasi ko‘rinadi. Uchuvchi shunga qarab HK sin in g bort sistemalarini qo'nish jarayoniga moslab boshqaradi.

Xulosa.
UQT sining zaruriy enini aerodromni loyihalashda hisoblab topish uchun ikki usul qoMlanadi: analitik va hisobiy-statistik. Birinchisida, HK sining UQTsida harakatlanish matematik modelidan foydalaniladi va turli tasodifiy va qonuniy omillar ta’siri hisobga olinadi. Ikkinchisida, amaldagi uchish-qo‘nish jarayonlarida HK sining U Q T si o‘qidan qancha oqib ketgani haqida ma’lumotlar to‘planib, ishlov beriladi. UQT sining eng kichik enini nazariy asoslab bergan olim F. Y. Spasskiy bo'lgan (1946-y). Uning usuli HK sining ko‘tarilishini UQT si chegaralarida tugatish talabi asosida qurilgan. Bunda HK si yugurayotganda UQT si o‘qiga nisbatan 10° siljishiga ruxsat berilishi, 3.4. Uchish-qo'nish tasmasi enini tayinlash shuningdek, HK si yerdan u?;|ish onidan boshlab ko‘tarilishi tugashigacha o‘tgan vaqtda shamol ta’sirida surilib ketishi hisobga olinadi. Keyinchalik (1946-y.) o‘sha olim UQT si eniga ta’sir etadigan omillarni quyidagicha aniqlab berdi: HK si ko‘tarilish jarayonida yugursa ham. qo‘ngandan keyingi tezlik so‘nishda ham UQT si o‘q¡ bo‘y!ab yo‘nalishini yondan boMadigan ta’sirlarga qaramay saqlab qolish xususiyati; qo'nayotganda UQT si o‘qiga nisbatan qo‘nish aniqligi. Keyingi tadqiqotlarda aerodromlarni loyihalashda UQT si enini turli rusumdagi HK lari uchun hisoblashning yangi-yangi talablari ishlab chiqildi. Havo kemasi yurishni boshlagan dastlabki kezlarda UQT sining o‘qiga parallel harakatlanadi. Keyin tasodifiy ta’sirlar tufayli sam olyotning bo‘ylama o‘qi to‘satdan, yo‘nalishga nisbatan 4 o burchakka oqib ketadi. Natijada, samolyot qoplama chetiga yonlam asiga surilib ketadi (AB2). Bu surilish shassining oldingi tayanch g ‘ildiraklari yerga tekkunicha, ya’ni uchuvchi berilgan yo‘nalishni tutib turish uchun yangi boshqarish vositasiga ega boMmaguncha ortib boradi. UQT si enini hisoblash uchun quyidagi ifoda hosil qilindi: =2(AB,+ABí + f)+ B ,h bu yerda: c - SUQT si qoplamasining chetidan asosiy tayanch g'ildiraklargacha boMgan ruxsat etiladigan eng kam masofa, m; Bsh- tashqi pnevmatik g‘ildiraklar gabariti bo‘yicha shassi oMchami (izlar oralig‘¡), m. 3.5. Gruntli uchish-qo'nish tasmasi enini aniqlash xususiyatlari Gruntli uchish-qo‘nish tasmalarining eni sun’iy UQT larinikiga qaraganda keng bo‘ladi, chunki startlar tasmaning eni bo‘yicha surilib turadi. Bir vaqtning o‘zida chim qoplama ta’mirlanib, tiklanib turiladi; 32 bundan tashqari quyi toifa aerodromlarda GUQM si asosiy tasma hisoblansa, yuqori toifalarda - zaxira hisoblanadi. Shu sababdan UQT sining ruxsat etilgan eng kam enini aniqlashda hisoblashning ikki holatiga e ’tibor berish kerak. Birmchisi - zaxira GUQT sining enini aniqlash (SU Q T sida ta’mir ketayotgan yoki qor tozalanayotgan vaqtlarda, avariyaviy qo‘ndirishIarda). Ikkinchisi - muntazam uchishlar bo‘ladigan GUQT sining enini topish. SUQT si yonidagi zaxira GUQT sining enini aniqlayotganda qishki va yozgi holatlardan qay biriniki katta bo Isa, o ‘sha qabul qilinadi. GUQT si enining asosini ko‘p olim lar o ‘rganib chiqishgan, tadbiq etishgan. Shulardan biri GUQT si enin aniqlash uchun quyidagi usul ta k lif qilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.“Aerodromlarni qidirish va loyihalash” S.I.Xolmuxammedov, R.J.Hakimova
2.www.fayllar.org.uz