Mavzu: V a guruh elementlari

Azotning kislorodli birikmalari
Azot (I) oksidi. Rangsiz, kuchsiz hidli, shirin mazali gaz. Suvda kam eriydi, xona haroratida barqaror. Azot (I) oksidi molekulasi chiziqli tuzilishga ega:
N 20 tibbiyotda narkoz sifatida ishlatiladi. U «kuldiruvchi gaz» ham deyiladi, chunki u bilan nafas olinsa m ast qiladi va kishi xursand bo‘lib kula boshlaydi. Kattaroq dozada ishlatilsa kishi og‘riqni sezmaydi. Ana shu tufayli jarrohlik amaliyotida narkoz sifatida kislorod bilan aralashtirib qo‘llaniladi. U ning eng yaxshi tarafi organizm uchun bezararligidir.
Azot (II) oksid. Rangsiz, zaharli gaz. U befarq oksid hisoblanadi. Bog‘lanish tartibi 2,5. Unda uch elektronli bog‘lanish mavjud. U indeferent oksid hisoblanadi.
NO azot va kislorodning o ‘zaro ta’siridan hosil boiadigan yagona oksididir. Reaksiya elektr yoyi ta’sirida amalga oshib, qaytar tarzda sodir bo iad i. 3000 °C da darhol muvozanat yuzaga keladi:
Azot (III) oksidi. Juda beqaror oksid, u zangori rangli va qattiq holda past haroratda barqaror. 3,5°C da parchalanadi.
N itrit kislota tuzlariga sulfat kislota eritmasini ta’sir ettirish orqali nitrit kislotasini olish mumkin:
Azot (IV) oksidi. N 0 2 qo‘ng‘ir tusli zaharli gaz modda. N 0 2 - sovutilganda qizil-qo‘ng‘ir suyuqlikka aylanadi. Suyuqlanish harorati 22,45°C sovutilsa borgan sari sarg‘ish oq, keyin rangsiz bo‘ladi.
N 0 2 ni aralash angidrid deyish mumkin, chunki u suvda eritilganda H N 0 2 va H N 0 3 hosil bo‘ladi:
Nitrat kislota. H N 0 3_ kuchli kislota bo‘lib, och sariq tusli, buglanadigan suyuqlik. U 84 °C da qaynab, -42°C da qattiq holatga o‘tadi. Konsentrlangan nitrat kislota 63 % li bo‘lib, sanoat miqyosida 96%li (5 = 1,45 g/sm3) nitrat kislota eritmasi ham uchraydi.
Suyultirilgan nitrat kislota fosforni ortofosfat kislotagacha oksidlaydi:
Suyultirilgan nitrat kislotaning oksidlovchilik xossasi juda kuchli, o‘zi esa NO, N H4N 0 3 va boshqa mahsulotlargacha qaytariladi:
Fosfor (Phosphorus). Fosfor keng tarqalgan element, yer sharining 0,04 % ni tashkil qiladi. Oson oksidlangani uchun tabiatda erkin hoi da uchramaydi.
Olinishi. Hozirgi paytda kalsiy fosfatdan olinadi. Buning uchun kalsiy fosfat qum, ko‘mir bilan havo kirmaydigan joyda — elektr pechlarida qizdiriladi. Ketayotgan jarayonni tasaw ur qilish uchun kalsiy fosfatdan fosfoiga o‘tiladi:
PH3 — fosfin gaz modda. Uning qaynash harorati -85°C, -133°C da suyuqlanadigan, sarimsoq piyoz hidi keladigan gaz. Molekula tuzilishi pramidal, ammiakka o‘xshash.
Bundan tashqari, difosfin ham olingan. Bu modda rangsiz suyuqlik. 65°C da qaynaydi, -99°C da kristallanadi. Uzoq vaqt saqlanganda sariq rangli P2H6 (qattiq modda) ga aylanib, PH3 ajratadi.