Mavzu: vakuumda va muhitlarda elektr toki reja: Metallarda elektr toki

Turli metall yoki yarim о ‘tkazgichlar kontaktlaridan elektr toki о ‘tsa, 
tokning yo’nalishiga bog’liq ravishda shu konaktda issiqlik yutiladi va yoki 
ajraladi. Bu issiqlik miqdori quyidagi formula bilan ainqlanadi. 

---

Q = П ∙ I ∙ t .
Bunda П-Pel’t’e koeffitsienti, I-tok kuchi va t-tokning o’tib turish vaqti. 
Pel’t’e hodisasi quyidagicha tushuntiriladi. Agar zaryad tashuvchilar ikki metall 
kontaktidan o’tib, kichik energiyali (chiqish ishi nisbatan katta) metallga tushsa, 
ortiqcha energiyani kristall panjaraga beradi, natijada kontakt qiziydi. Aks holda 
energiya yutiladi. 
Pel’t’e effektidan foydalanib, xonalarni isitish yoki sovutish mumkin. 
Tomson effekti.Termodinamika mulohazalari asosida Vilyam Tomson 
(Kelvin) 1856 yilda uzunligi bo’yicha temperature gradienti bo’lgan 
o’tkazgichdan tok о ‘tganda Pel’t’e issiqligiga о’xshash issiqlik ajralishi va 
yoki yutilishi kerak degan fikrni ilgari surdi. Bu gipoteza tajribada tasdiqlanib, 
Tomson effekti nomini oldi. Uning matematik ifodasi quyidagicha: 
t
I
Т
Т
K
Q
m
m



)
(
1
2
bunda К
m
-Tomson koeffitsienti bo’lib, uning qiymati materialning tabiatiga 
bog’liq. 
Odatdagi sharoitda ayrim suyuqliklar elektr tokini o‘tkazsa, ayrimlari esa 
o‘tkazmaydi. Toza suyuqliklar, distillangan suv, kerosin, mineral yog‘lar elektr
o‘tkazmaydi.Tuzlar, kislotalar, ishqorlar elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. O‘zidan 
elektr tokini o‘tkazuvchi suyuqliklar elektrolitlar deb ataladi. Distillangan suv 
elektr tokini o‘tkazmaydi, chunki unda zaryad tashuvchi erkin zarralar yo‘q. Agar 
unga ozroq osh tuzi (NaSl) solinsa, tuzni suvda erishi natijasida uning neytral 
molekulalari musbat va manfiy ionlarga parchalanib, zaryad tashuvchi erkin 
zarralarni hosil qiladi.
Neytral molekulalarning ionlarga ajralishi hodisasi elektrolitik dissotsiatsiya 
deyiladi.
Na
+ 
Sl
-

Na
+ 
+Sl
-
Cu
++
SO
4
--

Cu
++
+ SO
4
— 
Dissotsiatsiya natijasida eritmada musbat va manfiy ionlar hosil bo‘ladi. 
Musbat ionlarni asosan metallar, manfiy ionlarni esa metallmaslar, ya’ni kislota 
qoldig‘i, organik modda asoslari hosil qiladi.
Elektr maydon kuchlanganligi ta’sirida eritmadagi musbat va manfiy ionlar 
tartibli harakat qilib, dreyf tezlikka ega bo‘ladi. Elektrolitdagi ionlarning dreyf 
tezligi (

) maydon kuchlanganligi 
E

ga proporsionaldir. 

=u
E

(8) bunda u – ionning harakatchanligi. 
Elektrolitdan o‘tayotgan tok kuchining zichligi -
j

, 
elektr maydon 
kuchlanganligi 
E

ga proporsionaldir.
j

=γ
E

(9) bunda γ – elektrolitni solishtirma 
elektr o‘tkazuvchanligi bo‘lib, u ionlarning 
konsentratsiyasi 
– n ga, musbat va manfiy 
ionlarning harakatchanligi (u
+
va u
-
) ga bog‘liqdir.
Γ= en(u
+
va u
-
) (10).
Ionlarning konsentratsiyasi n- eruvchi modda 
molekulalarining to‘liq konsentratsiyasi – n
0
ga 

---

proporsional bo‘lib, n=α n
0
(11) ko‘rinishida yoziladi. Bunda α – 
proporsionallik koeffitsienti bo‘lib, uni dissotsiatsiya koeffitsienti deyiladi.
Eritmaning ekvivalent konsentratsiyasi – η erigan modda molekulasi 
konsentratsiyasi n
0
ning Avagadro soni N
A
ga nisbatiga teng 
η=
A
N
n
0
(12)
Ionning elementar zaryadi e ning Avagadro soni N
A
ga ko‘paytmasi Faradey 
soni F=e N
A
(14 ) ga teng bo‘ladi.
Elektrolitdan elektr toki o‘tganda elektrolitlarda modda ajralib chiqish hodisasi