Mavzu: Valyuta almashinuv bozorlari va ular rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari Reja: Kirish

2019 - 2021-yillarda xalqaro pul orqali respublikaga kelib tushgan valyuta mablag‘lari hajmi⁹

Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi valyuta almashinuv bozrlarida boshqichma-boshqich izchillik bilan hal etilishni talab etadigan qator muammmolar mavjud. Bu muammolarning bir qanchasini keltirish mumkin:

1. 
   Chet el valyutasining cheklanganligi: O‘zbekiston Respublikasi chet el valyutasini ayirboshlash ustidan qattiq nazorat o‘rnatadi, bu esa mamlakatda chet el valyutasining cheklangan bo‘lishiga olib keldi. Bu tovarlarni import qilish yoki xalqaro xizmatlar uchun to‘lash kerak bo‘lgan korxonalar uchun qiyinchiliklar tug‘dirdi.
   
2. 
   Qora bozor valyuta ayirboshlash: Chet el valyutasi cheklanganligi sababli O‘zbekistonda valyuta ayirboshlashning qora bozori paydo bo‘lgan. Bu adolatsiz valyuta kurslari va firibgarlik harakatlariga olib kelishi mumkin.
   
3. 
   Valyuta kursining o‘zgarishi: O‘zbekiston so‘mining kursi o'zgaruvchan, bu esa biznes va investorlar uchun noaniqlikka olib keladi. Bu samarali rejalashtirish va budjetlashtirishni qiyinlashtiradi.
   
4. 
   Raqobatning yo‘qligi: O‘zbekistonda valyuta bozorida davlat banklari ustunlik qiladi, bu esa raqobatni cheklaydi va samarasizlik va yuqori xarajatlarga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari xususiy sektorlarga valyuta almashinishga mavjud qonunlar yo‘l qo‘ymaydi. (misol tariqasida, a) banklar haftasiga 5 kun faoliyat yuritsa, balki, xususiy sektorlar haftaning har kunida faoliyat yuritib, raqobatda ustunlik qilar; b) bank xizmatlari narxi baland hisoblansa, xususuiy sektorlar bu narxni muvozanatlashgan narxga olib chiqishlarini mumkin).
   

O‘zbekiston Respublikasida barcha valyuta ayirboshlash operatsiyalari vakolatli banklar va ayirboshlash shoxobchalari orqali amalga oshirilishini ta’minlaydi.
1.Xususiy sektorlarga O‘zbekistonda valyuta ayirboshlashga ruxsat berilmagan, chunki hukumat pul oqimi ustidan nazoratni saqlab qolish va jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni moliyalashtirish kabi noqonuniy faoliyatning oldini olishni istaydi.
2. Barcha valyuta ayirboshlash operatsiyalarini vakolatli banklar va ayirboshlash shoxobchalari orqali amalga oshirishni talab qilish orqali davlat ushbu faoliyatni yanada samarali nazorat qilishi va tartibga solishi mumkin. Banklar har qanday shubhali tranzaktsiyalar to'g'risida hokimiyat organlariga xabar berishlari shart va ular qoidalarga muvofiqligini ta'minlash uchun muntazam tekshiruvlardan o‘tkaziladi.
3. Bu yo‘l orqali hukumat baklarni raqobatdan saqlash oraqali bank tizimining rivojlanishini ta’minlaydi.
4. Bundan tashqari, xususiy sektorlarga valyuta ayirboshlashga ruxsat berish moliyaviy operatsiyalarda shaffoflikning yo‘qligiga olib kelishi mumkin, bu esa hukumatga pul harakatini kuzatishni qiyinlashtiradi. Bu jinoiy tashkilotlar tomonidan ishlatilishi mumkin bo'lgan bo‘shliqlarni yaratishi mumkin.
5. O‘zbekiston Respublikasi hududida tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun barcha hisob-kitoblar va to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasi valyutasida amalga oshiriladi, O‘zbekiston Respublikasi hududida tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun tariflar, narxlar, shu jumladan milliy elektron savdo maydonchalaridagi shunday tariflar, narxlar, shuningdek yuridik shaxslarning ustav fondlari (ustav kapitallari) miqdorlariga doir talablar faqat O‘zbekiston Respublikasi valyutasida belgilanadi. (O‘zbekistn Respublikasi “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi qonunning 9-moddasi).
Xulosa qilib aytganda, valyuta ayirboshlash operatsiyalarini vakolatli banklar va ayirboshlash shoxobchalari orqali amalga oshirishni nazarda tutuvchi nizom pul muomalasi ustidan nazoratni ta’minlash, noqonuniy xatti-harakatlarning oldini olish, moliyaviy operatsiyalarda shaffoflikni ta’minlashga qaratilgan.
Hozirgi kunda jismoniy shaxslarning valyutni erkin, qulay va oson ayirboshlari maqsadida O‘zbekisotn hududi bo‘ylab valyuta ayirboshlash shaxobchalari (bitta bank misolida, "Ipoteka bank" ATIB Toshkent shahar filiallari qoshidagi valyuta ayirboshlash shoxobchalari soni 70 ta) va avtomatlashirilganvalyuta almashtirish bankomatlari o‘rnatilgan. O‘zbekiston Respublikasi hududida umumiy hisobada tijorat banklarga tegishli 669 ta avtomatlashtirilgan valyuta almashtirish bankomatlari mavjud.