Mavzu: Xo‘jalik yurituvchi sub'yektning tashqi iqtisodiy faoliyati tahlili


Download 217.9 Kb.
Pdf ko'rish
Sana01.05.2023
Hajmi217.9 Kb.
#1417988
Bog'liq
14-15-mavzu



14-15-mavzu:
Xo‘jalik yurituvchi sub'yektning tashqi iqtisodiy 
faoliyati tahlili. 
 
Tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish iqtisodiy 
harakatda asosiy yo‘nalishlardan biri sifatida olinadi. Negaki, tashqi iqtisodiy 
faoliyat bilan shug‘ullanish va jahon bozorining aktiv ishtirokchisiga aylanish 
korxonalar faoliyatining muhim va samarali yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Shu 
jihatdan, tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yish va uning rivojlanish istiqbollarini 
belgilashga davlat dasturini tuzib chiqishda va bu borada iqtisodiy va huquqiy 
negizlarni belgilashga muhim ahamiyat qaratiladi. Mamlakatni iqtisodiy-ijtimoiy 
rivojlantirishni tashqi iqtisodiy faoliyatsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu esa, o‘z 
navbatida faoliyatning turli sohalarida xorij bilan aloqada va hamkorlikda bo‘lishni, 
mahsulot, ish va xizmatlar bo‘yicha jahon bozori arenasiga chiqish va unda muqim 
o‘rin egallashning imkon shartlarini belgilab olishni ham talab etadi. Eksport hajmi 
sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o‘sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi 
va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo‘lmagan tayyor 
tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi 
ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi. 2012-yilda mamlakatimizning 
yuqori sur’atlar bilan barqaror o‘sishini ta’kidlar ekanmiz, buning boisi va omilini 
avvalambor iqtisodiyotimizga yo‘naltirilgan kapital mablag‘lar, investitsiyalar 
tobora o‘sib borayotganida, bu ko‘rsatkich yalpi ichki mahsulotga nisbatan 22,9 
foizni tashkil etganida, deb hisoblashimiz zarur. 2012-yilda iqtisodiyotimizga 11 
milliard 700 million dollar miqdorida ichki va xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki 
bu boradagi ko‘rsatkich 2011 yilga nisbatan 14 foizga o‘sdi. Jami investitsiyalarning 
572 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan ortig‘ini xorijiy investitsiyalar 
tashkil etdi, ularning 79 foizdan ko‘prog‘i to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalardir. 
E’tiborga sazovor tomoni shuki, jami investitsiyalarning qariyb 74 foizi ishlab 
chiqarishni modernizatsiya qilish va yangilashga qaratilgan dastur va loyihalarni 
amalga oshirishga yo‘naltirildi. Hozirgi kunda respublikamizda xorij bilan iqtisodiy 
aloqalarning rivojini va istiqbolini ijobiy baholash mumkin. Mustaqillik yillarida 


turli mulk shaklidagi 3500 dan ortiq qo‘shma va hamkorlikdagi korxonalar tashkil 
etildi. Bugungi kunda ularning 2000 dan ortig‘i faol ish olib bormoqda. Ushbu 
korxonalar asosan respublikaning ichki iste’moliga qaratilgan. Lekin iqtisodiy 
imkoniyatlarning va huquqiy mezonlarning imkon shartlaridan to‘la foydalana 
olayotganimiz yo‘q. Negaki, tashkil etilgan va ro‘yxatga olingan mavjud 3500 dan 
ortiq qo‘shma korxonalarning 40 foizidan ortig‘i hali to‘la ishga tushirilganicha yo‘q 
yoki amalda umuman faoliyat olib bormayapti. Ularning ayrimlari qayta 
rasmiylashtirish va faoliyat shaklini o‘zgartirish harakatida bo‘lsa, ayrimlari hali o‘z 
faoliyatlarini yo‘lga qo‘ya olganlari yo‘q. Respublikamiz tashqi iqtisodiy faoliyatini 
yo‘lga qo‘yish yuzasidan to‘la iqtisodiy asosga ega. Lekin bu iqtisodiy asosda 
maqsadli va kelajakni ko‘zlab foydalana olayotganimiz yo‘q. Negaki, 
respublikamizda tashkil etilayotgan asosiy qo‘shma korxonalarni to‘la quvvat 
darajasida ishlata olmayapmiz. Avvalo, iqtisodiy imkoniyatlar, deganda qo‘shma va 
hamkorlikdagi faoliyatni yo‘lga qo‘yishning moliyaviy, moddiy va mehnat 
resurslariga to‘la egalik, moliyaviy imkoniyat, respublika har qanday foydali va 
maqsadli loyiha uchun mablag‘lar topa olishi (shu jumladan, korxonalar ham) 
tushuniladi. Ular faoliyatini yo‘lga qo‘yishda avvalo, davlat bosh hamkor va kafolat 
subyekti sifatida maydonga chiqadi. Respublikamizga manfaati tegadigan har 
qanday maqsadli loyiha biz uchun maqbul va foydali sanaladi. Shu jihatdan, biz chet 
ellik hamkorlarga tabiiy qazilmalarni, xomashyolarimizni qayta ishlashga, og‘ir 
sanoatni rivojlantirishga birgalikda hamkorlik qilishga izn berdik. Ma’lumki, 
Respublikamiz agrar-industrial mamlakat hisoblanadi. Unda bevosita sanoatda 
qayta ishlanadigan o‘ta muhim va qimmatli mahsulotlar yaratiladi. Mustaqil 
respublikamiz oltin qazib olish bo‘yicha dunyoda 5-o‘rinda, paxta xomashyosi 
bo‘yicha 3-o‘rinda turadi. Paxta 573 bo‘yicha yillik yalpi hosili 3.0 - 3.4 mln tonnani 
tashkil etadi. Bundan bevosita tola shaklida 1.2-1.5 mln tonna tola ajratiladi. 
Bugungi kunda qayta ishlangan paxta tolasining asosiy qismi chet elga sotilmoqda. 
Respublikani iqtisodiy rivojlantirish istiqbollarida paxtani xomashyo sifatida sotish 
emas, balki uni sekin-asta tayyor mahsulotlar sifatida sotishga o‘tish shartlari 
belgilangan. Qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq bo‘lgan qorako‘l teri va pillaning 


sotilishida ham bevosita shu jihatlarni ko‘rish mumkin. Yaratilgan asosiy mahsulot 
natural shaklda chet elga sotilmoqda. Uni qayta ishlash va jahon andozalaridagi 
mahsulotlarni ishlab chiqarish imkoni bo‘lmayapti. Buning albatta obyektiv va 
subyektiv sabablarini sanab o‘tish mumkin. Respublikamiz zaminida mavjud 
bo‘lgan tabiiy resurslar bo‘yicha shuni ta’kidlash lozim. Mavjud alyuminiy 
zaxiralari, qimmatbaho toshlar va metallar zaxiralari, tabiy gaz va ma’danli 
rudalarning mavjudligi ham bizni tashqi iqtisodiy faoliyatni yo‘lga qo‘yishimizda 
moddiy, iqtisodiy asos sifatida olinishi mumkin. Mehnat resurslari bo‘yicha. 
Respublikamizda hozirda mehnat qilish layoqatiga ega bo‘lgan 8 mln ga yaqin aholi 
mavjud. Ularning ham asosiy qismi qishloq xo‘jaligida band. Mavjud mehnat 
resurslarining deyarli 60 foizga yaqini qishloq xo‘jaligi va unga xizmat ko‘rsatuvchi 
sohalarda band. Mehnat resurslarining nisbiy ortiqchaligi nihoyatda yuqori. Bu esa 
ulardan samarali foydalanishga katta ta’sir o‘tkazmoqda. Mehnat resurslarining 
nisbiy ortiqchaligi shuni xarakterlaydiki, Respublikamizda xalq xo‘jaligida 
keragidan ortiqcha bandlik mavjud. Bu bandlik esa ularning sifatiga va qayta 
tiklanishiga faol ta’sir etmoqda. Mavjud mehnat resurslarining ortiqchaligi esa 
ularga to‘lanadigan mehnat haqining yoki ishchi kuchining bozor qiymatini 
nihoyatda tushirib yuborgan. Tashqi iqtisodiy faoliyatda esa mehnat resurslarining 
arzonligi muhim faktor sifatida olinadi. Huquqiy negizlar bo‘yicha ham albatta
ibratli ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda. Jumladan, Respublika Oliy 
Majlisi tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan qator huquqiy 
aktlar qabul qilingan. Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risidagi qonunning qabul 
qilinishi va uning xalqaro huquqiy normalarga mosligini alohida ta’kidlash lozim. 
Ushbu qonunda korxonalarning tashqi iqtisodiy 574 faoliyat bilan shug‘ullanish 
shartlari, holati va tartibi belgilangan. Shu bilan birga, har bir korxona albatta 
mustaqil tashqi iqtisodiy faoliyat bilan qonun chegarasida shug‘ullanishi mumkin. 
Respublikamiz hukumati tomonidan tashqi iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantirish va 
rivojlantirish maqsadida belgilangan chora-tadbirlar maqsadi ham, avvalo 
respublikamizning tashqi savdo aylanmasini yaxshilashga, unda ijobiy saldoga 
erishishga qaratilgan. Respublikamiz Prezidenti tomonidan tashqi faoliyatni 


rivojlantirish chora-tadbirlari bo‘yicha farmonlari va Vazirlar Mahkamasining 
qarorlarining maqsadi ham shunga qaratilgan. Shuningdek, soliq qonunchiligi 
bo‘yicha ham tashqi iqtisodiy faoliyatdan olingan daromadlarga imtiyozli soliq 
stavkalarini qo‘llash, mahsulotlarning nazoratdagi qatorlari bo‘yicha imtiyoz 
shartlari va ko‘plab imtiyozlarning belgilanishi ham tashqi iqtisodiy faoliyatni 
yo‘lga qo‘yishda qo‘l kelmoqda. Respublika tashqi iqtisodiy faoliyatini yo‘lga 
qo‘yishning bosh shartlaridan biri sifatida bevosita mamlakatimizdagi 
osoyishtalikni ham olishimiz mumkin. Albatta, tashqi iqtisodiy faoliyatda bo‘lish va 
hamkorlikni yo‘lga qo‘yish tavakkalchilik hissi bilan emas, balki oldindan puxta 
o‘ylangan holda amalga oshiriladi. Bu borada albatta, xalqaro biznes tili bo‘lgan 
buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga alohida ahamiyat beriladi. Buxgalteriya hisobi 
va hisoboti ma’lumotlarini faqat chuqur tahliliy yechimlar asosidagina o‘qish va 
o‘rganish mumkin. Shu jihatdan tashqi iqtisodiy harakatni belgilashda va yo‘lga 
qo‘yishda tahlil bizning asosiy amaliy qurolimiz sifatida qaraladi. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektning eksport operatsiyalaridan olingan foydasi va 
uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili Ko‘rsatkichlar O‘tgan yili Hisobot 
yili Farqi (+,-) Mahsulot, ish va xizmatlar eksportidan olingan tushum, ming so‘m 
hisobida 100000 120000 +20000 Eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar 
tannarxi, ming so‘m hisobida 85000 95000 +10000 Eksport hajmidan olingan foyda, 
ming so‘mda 15000 25000 +10000 Rentabellik darajasi, % 15,0 20,8 +5,8 
Korxonada eksport hajmidan olingan foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan 10000 
ming so‘mga ortgan. Bu o‘zgarish bevosita eksport hajmining yoki olingan 
daromadlar summasining o‘zgarishi hisobiga hamda eksport qilingan mahsulot, ish 
va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga ro‘y bergan. Buni 
quyidagi bog‘lanishlar orqali topishimiz mumkin. Agarda korxona eksport 
operatsiyasidan o‘tgan yil mahsulot, ish va xizmatlarni ishlab chiqarish tannarxida 
joriy davr tushumlariga yoki daromadlariga ega bo‘la olganda korxona qo‘shimcha 
qancha foydaga ega bo‘lishi mumkin edi. Buni quyidagicha aniqlash mumkin, ya’ni 
mahsulot, ish va xizmatlar joriy davr eksportidan olingan daromad summasidan 
ularning o‘tgan davr bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi chegirilgan holda 12000-


85000=35000 ming so‘m. Demak, korxona bu holatda qo‘shimcha 35000 so‘mlik 
foydaga ega bo‘lgan bo‘lar edi. 1. Eksport hajmining o‘zgarishi hisobiga olingan 
foyda summasi: 35000-15000=+20000 ming so‘m. 2. Eksport qilingan mahsulot, ish 
va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga o‘zgarishi: 25000-
35000=-10000 ming so‘m. Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmidan olingan foyda 
summasi=+20000-10000=+10000 ming so‘m bo‘lgan.
 

Download 217.9 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling