Mavzu: Xorijdagi ilg‘or tajribalarni o‘rganish va umumlashtirish Reja: Kirish

---

Mavzu: Xorijdagi ilg‘or tajribalarni o‘rganish va umumlashtirish 
Reja: 
Kirish 
1. Xorijiy mamlakatlarda geografiya ta’limining o’ziga xos xususiyatlari. 
2. Geografiya ta’limida xalqaro standartlar.
3., Fransiya davlatida geografiya fanini o’qitishning o’ziga xos jihatlari.
4. Germaniyada geografiya ta’limi. 
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyot 

---

Kirish 
Birinchi guruhga kiruvchi mamlakatlarda geografiya ta’limi asosiy tabiiy va 
iqtisodiy geografiya kurslaridan tashkil topgan . Shahar va qishloq joylaridagi 
barcha mamlakatlarda yagona o’quv rejasi asosida o’tkaziladi. Ikkinchi guruh 
mamlakatlarida geografiya bilimlari maxsus fanlar tarzida emas, balki integratsiya 
( birikma) tarzida bo’lib, boshqa fanlar, kurslar tarkibiga qo’shilib ketgan. Bunda 
geografiyani chuqur o’rganishni xohlovchilar maxsus fakultativ mashg’ulotlar 
orqaligina o’z bilimlarini oshirishlari mumkin. Shu tufayli ham bu guruhdagi 
davlatlarda geografiya ta’limi bo’yicha yagona davlat rejasi yo’q. Har bir 
o’qituvchi maktab joylashgan sharoit nuqtai nazardan kelib chiqib, o’quv dasturini 
tuzishi mumkin. Masalan: AQSHda 1700 dan ortiq maktab okruglari mavjud 
bo’lib, ularning barchasi o’ziga xos bo’lgan geografiya ta’limi mavjud va bir - 
biriga o’xshamaydigan dasturlar bo’yicha ish yuritiladi. Uchinchi guruh 
mamlakatlarda geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar qatoriga kirmaydi va uni 
fakultativlar orqali o’rganish, asosiy o’rinni egallaydi. Umuman olganda Yevropa 
va Amerikaning rivojlangan mamlakatlarida barcha o’quvchilar uchun majburiy 
bo’lgan fanlar qatorida, xilma - xil murakkablikdagi fakultativ kurslar turi keng 
tarqaldi. Jahon tajribasida 3 bosqichli ta’lim tizimi asosiy hisoblanadi, ya’ni 
boshlang’ich maktab (I - IV - sinf), o’rta bosqich (V – IX - sinf), yuqori bosqich 
(IX - XII) Ko’pchilik davlatlarda har bir bosqichdagi ta’limda o’qish yili o’zgarib 
turadi., boshlang’ich maktabda 6 - 9 yosh, o’rta bosqich 10 - 14 yosh, yuqori sinfda 
14 - 16 yoshni tashkil qiladi. Har bir bosqichda geografiya ta’limi o’ziga xos 
maqsadga ega. Masalan: birinchi bosqich maktabda geografiya ta’limining asosiy 
maqsadi, yaqin atrofmuhitni o’rganish, moddiy va ma’naviy boyliklarga nisbatan 
mehr-muhabbat 
ruhida tarbiyalashdan iborat. Ikkinchi bosqichda o’z 
mamlakatining xo’jalik hayotini o’rganish zarur kasblar haqida ma’lumotlar olish, 
ta’limiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat. Uchinchi bosqichdagi 
maktablarda insoniyatning global muammolarini va jahon xo’jaligini o’rganishdan 
iborat. Jahon tajribasida geografiya o’qitishning ahvoli muhim emas. Shu tufayli 
uni o’quvchilarga o’qitish bo’yicha ikki fikr tarafdorlarining fikri - o’quv rejalarda 

---

geografiyani mustaqil fan sifatida muntazam o’tishni amalga oshirish bo’lsa, 
ikkinchi yo’nalish tarafdorlari geografiyani boshqa o’quv fanlari bilan integratsiya 
( birikma) tarzida qo’shib, o’tishni isbotlab berishga urinadilar. O’quv fanlarini 
biriktirish borasida AQSH jahonda yetakchi bo’lib, 1940 - 1950 yillardagi ta’lim 
islohotida ko’pgina fanlar qatori geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar 
qatoridan chiqarib tashlandi va tarix, jamiyatshunoslik bilan birlashtiriadi. 
Geografiyani bunday o’qitish o’qituvchilarga talay qiyinchiliklar tug’diradi. 
Natijada geografiya ta’limining sifati juda pasayib, oquvchilar zarur ko’nikma va 
malakaga ega bo’lmay qoladilar. Shu tufayli ham hozirgi kunda AQSHda 
geografiyani mustaqil fan sifatida tiklash uchun kurash ketyapti. Jahonning 
ko’pgina mamlakatlarida fanlarni o’rganish ixtiyoriy bo’lib, o’quvchilar xohish - 
istaklari ostida amalga oshiriladi. Bu guruhga kiruvchi mamlakatlarga majburiy 
fanlar soni 7 - 8 dan oshmaydi. Masalan: Finlandiya va Shvetsiyada fin va shved 
tili, iqtisod va sotsiologiya, biologiya, ximiya, ingliz tili, din va sport majburiy fan 
hisoblanadi. Fin maktablarida 9 yillik ta’limdan keyin, sinfsiz gimnaziyalar keng 
tarqalgan. Bunday gimnaziyalarda ta’lim 2- 4 yil davom qiladi. O’quvchilar tuzgan 
rejalari kurs rahbarlari va ma’muriyat tomonidan tasdiqlanadi. Gimnaziya o’quv 
yili 6 davrga bo’lingan .Har bir davr 6 haftadan iborat bo’lib, kurslar 3 soatdan 
tashkil topadi. Har bir kursdan bittadan fan kuniga 4-7 soat o’qitiladi. Sport 
darslari mashg’ulotlardan keyin, tushlikdan so’ng o’tkaziladi. Har davr yakunida 
o’quvchilar bilimi baholanadi. Agar o’quvchi qoniqarsiz baho olsa, shu kursni 
qaytadan tanlaydi. Deyarli, ko’pchilik mamlakatlar geografiya ta’limi davlatning 
ijtimoiy - siyosiy va iqtisodiy tizimi bilan bog’liq bo’lib, ularda tabiiy va iqtisodiy 
geografiyani o’rganish asos qilib olingan. MDH va Sharqiy Yevropa 
mamlakatlarida tabiat va xo’jalikning rivojlanish qonuniyatlari jamiyat bilan tabiat 
o’rtasidagi munosabtlar, atrfmuhit muomalari geografiya ta’limining asosini 
tashkil qiladi. Aksariyat rivojlangan mamlakatlarda geografiya ta’limining 
mazmuni jihatidan yuqori bo’lib, o’quvchilardan ma’lum ko’nikmalar 
shakllantirishga qaratilgan. Bu davlatlarda geografiya ta’limi muammolarini turli 
nazariya va qonunlarining kategoriyalarini o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, 

---

o’quvchilarning o’zlashtirishida bir muncha qiyinchiliklar tug’diradi. Rivojlangan 
mamlakatlarda geografiya ta’limida ta’limining ruhiy jabhalari asosiy o’rinni 
egallaydi. O’quvchi ruhiyati uning bilish faoliyatini o’rganish katta e’tibor beriladi. 
Geografiya ta'limida turli matnlar, o'yinlar , imitatsiya keng qo'llaniladi. Ular hatto, 
ta'lim metodlari sifatida ham qo`llaniladi. Umuman bunday ta’limning asosiy 
maqsadi o’quvchilarni kelgusi hayotga, ya’ni ishbilarmonlikka tayyorlashdan 
iborat. Turli mamlakatlarning geografiya o’quv darsliklari va qo’llanmalarni tahlil 
qilish shuni ko’rsatadiki, ularda bitta kursni o’qitish uchun bir necha qo’llanma 
chiqariladi. Ko’pchilik hollarda ular qiziqarli ma’lumotlarga boy bo’lib, axborot 
berish xususiyatlariga ega. Bunday qo’llanmalarda matn 20 - 40 foizni, tasvir 20 
foizni, statistika 20 foizni , savol va topshiriqlar 20 foizni tashkil etadi. Kitobdagi 
tasvirlar nihoyatda sifatli. Quyi sinflar qo’llanmalarda esa karta yo’q, ular o’rnini 
katta sxemalar egallagan. Matnda raqamli sonlar ko’p uchramaydi, mavjudlari ham 
taqqoslash xarakteriga ega bo’lib, ular eng past , eng kichik, eng baland, eng uzun, 
eng yuqori kabi tarzlarda berilgan. Angliya geografiya ta’limi metodikasida o’ziga 
xos xususiyatlarga ega. Uning kuchli tomonlari quyidagilardan iborat. Ta’limning 
nazariy tomonlarini kuchaytirish, ya’ni unda hozirgi zamon geografik tadqiqot 
metodlarini o’rganish. Geografiya ta’limi jarayonida psixologik-pedagogik 
tadqiqotlar o’tkazish, Ta’lim jarayonida tadqiqot metotlaridan unumli foydalanish, 
o’quvchilarni gepotezalar tuzishga o’rgatish; Darslikda turli mazmundagi 
eksprementlar uyushtirish, ya’ni tasavvur, tushuncha va turli xil qarashlarni 
shakllantirish metodlariga keng o’rin berilgan. Ammo metodlarni sinash, ta’limni 
uyushtirish shakllari ancha zaif. Kapitalistik mamlakatlardagi geografiya ta’limi 
ko’p jihatdan o’sha jamiyat va davlat ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lib, uning 
manfaatlariga 
xizmat 
qiladi. 
Masalan: 
Buyuk 
Britaniya 
maktablarida 
geografiyadan imtihon biletlarida o’quvchilarga quyidagi mazmundagi savollarga 
javob yozish talab etilgan; 1. G`arbiy Yevropaning transport geografiyasi suv va 
quruqlik yo’llarining (Buyuk Britaniya, Norvegiya, Shvetsariyadan tashqari.) bir-
biriga nisbatan ahamiyatini baholang; 2. Tabiiy geografiya va insonlar faoliyati 
bilan bog’liq bo’lgan qanday omillar Fransiya va Niderlandiya qishloq xo’jaligi 

---

geografiyasini o’rganishga yordam beradi.? 3. Shimoliy G’arbiy Yevropaning 
istalgan 2ta yirik porti geografiyasini qiyoslang? 4. Daniya iqlimining qaysi 
xususiyatlari sut chorvachiligining rivojlanishiga yoki rivojlanmasligiga sababchi 
bo’ladi? AQSH maktablarida o’quvchilar bilimini baholash ham o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Quyidagi savollardan namunalar keltiramiz: 1. Ko`p variantli 
savoldan kerakli javobni topish (eng keng tarqalgan metod). Masalan: Angliya 
import qiladigan neftning asosiy qismi quyidagi davlatlarning qaysilaridan 
keltiriladi? A) Venesuela. B) AQSH. S) Yaqin sharq davlatlari. D)Shimoliy dengiz 
havzasi. E) Jazoir. 2. Umumlashtirishga oid savollar, masalan: quyidagi 
shaharlarning ro’parasiga shu shaharga xos bo’lgan quyidagi sanoat tarmoqlarini 
yozing. Ximiya sanoati, to’qimachilik sanoati, ichki port, sovun ishlab chiqarish, 
qand sanoati, neftni qayta ishlash va h. k. Liverpul-------------- Manchester----------
- Bolton---------------- 3. So’zlari tushib qoldirgan tarzdagi savollar; masalan: 
Hudud yer yuzasining katta qismlari … davrda hosil bo’lgan muz qoldiqlari bilan 
qoplangan va hokazo. 4. Iqtisodiy hisob- kitob talab qiladigan tarzdagi savollar, 
masalan: firma egasi ishlab chiqarayotgan sanoat maxsulotining 60foizini 
mamlakat ichida, 40foizini esa chet el firmalariga sotishi kerak. Sanoat va Savdo 
Ministrligi unga maxsulot ishlab chiqarish uchun quyidagi 5ta hududdan bittasiga 
korxona qurishga ruxsat berdi, hamma hududda yer uchastkasining bahosi bir xil, 
korxona qilish uchun quyidagi joylarning qay birini tanlagan ma’qul? A) 
Milfordxeyven B) Dondi. S) Sautgempton. D) Liverpul E) Glazgo. Deyarli, barcha 
rivojlanayotgan va rivojlanmagan mamlakatlarda ekologik ma’lumotlar bilan 
o’quvchilarni tanishtirish geografiya dasturlarida yetarlicha o’rni egallagan. 
Maktablarda geografiya bo`yicha yagona dastur yo`q. Har bir o`lka o`z dasturi va 
darsliklariga ega. Germaniyada turli maktablar mavjud. Boshlang`ich asosiy 
gimnaziya. Birinchi guruh maktab barcha uchun majburiy hisoblanadi. O`quvchilar 
X sinfni tugatganidan keyin, xoxlovchilar yoki gimnaziya, hunar- texnika 
maktablariga, oliy o`quv yurtiga kirishi uchun tayyorgarlik ko’radilar. Gimnaziya 
maktablarida dastlabki geografik bilimlar bilan tanishish III-IV sinfdan boshlanadi. 
Chunki bu sinflarda vatanshunoslik fani o’rganiladi. Bundan tashqari geografik 

---

bilimlar qisman biologiya va tarix fanlari orqali ham beriladi. Germaniya 
maktablarida geografiya fan sifatida V sinfdan boshlab o`rganiladi. Bu sinfda 
asosan, o’lka geografiyasi o’qitiladi. Vatanga oid bo’lgan bilimlar to VIII 
sinfgacha beriladi. V-VIII sinflarda geografiyaga haftada 2 soat vaqt ajratiladi. Bu 
sinflarda Yevropadan tashqari mamlakatlar geografiyasi o`rganiladi. Topografiya 
va kortografiya asoslari bo`yicha ham bo`limlar beriladi. O`qituvchilar diqqatiga 
bir necha variantdagi darsliklar tavsiya etiladi. Bular quyidagi ko’rinishlarda aks 
etadi. “Mamlakatlar va xalqlar”, “Yer va inson “, “Yer bilimi” va hokazo. IX-X 
sinflarda geografiya mustaqil fan sifatida o’rganilmaydi, desa ham bo’ladi. Ayrim 
yerlardagi qiziquvchi o’quvchilar bilan Yevropa va Germaniya geografiyasi 
chuqur o’rganiladi. Keyingi paytlarda geografiya, tarix, sotsiologiya, iqtisod 
bilimlari birgalikda birlashgan kurslar orqali o`qitishga e’tibor kuchaymoqda. 
Gimnaziyada ayrim joylardagina geografiya qisman mustaqil fan sifatida o’qitiladi. 
Ba’zi geografik bilimlar birlashgan kurslar turkumidagi fanlar ham beriladi. 
Yuqori sinflarda geografiya fanlarida kompleks muammolarini o’rganishga 
ko’proq e’tibor beriladi. Masalan: “insoniyatni ko’payishi”, “ocharchilik 
muammolari”, ” Sanoat ekonomikasi” kabilar. Darslarda o’quvchilariga 
beriladigan topshiriladigan ham bir muncha murakkab, dasturda o’quvchilar 
bajarishi lozim bo’lgan topshiriqlar tizimi keltirilgan , masalan: Fransiya 
maktablarida geografiya ta’limini bir muncha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Fransiyada 
geografiya dasturi bosqichli maktablarga mo’ljallangan, shunisi qiziqki, Fransiyada 
sinflar teskari hisob bilan yuritiladi. I bosqich maktab VI V IV III oliy ma’lumot 
olishga tayyorgarlik faqat litseylarda amalga oshiriladi. II bosqich, II I va 
bitiruvchi sinflardan iborat. Germaniya talimida 6-sinfdan boshlanadi,bunda 
umumiy geografiya va Afrika materiki o’rganiladi, 5-sinf da Amerika , Osiyo , 
Avstraliya ,Antraktida 4-sinfda Yevropa, 3- sinfda Fransiya geografiyasi o’qitiladi. 
Litseyda o’qishni davom ettirish 1-2 va bitiruvchi sinflarga to’g’ri keladi. 2-sinfda 
geografiya dasturi 6-5-4-3 sinflarda olgan bilim va ko’nikmalar bilan 
chuqurlashtiradi. Asosiy maqsad o’quvchilarni hujjatlar va birinchi manbalar bilan 
ishlashga o’rganishdan iborat. Litseyning birinchi sinfida Fransiyaga geografiyasi 

---

bo’yicha o’quvchilar 2- bosqich maktabda olgan bilimlari mustahkamlanadi. 
Bitiruvchi sinflarda 4ta yirik davlat AQSH, Rossiy,Xitoy, Yaponiya geografiyasi 
o’rganiladi . Fransiya maktablarida tabiiy va iqtisodiy geografiya bilimlari ishida 
ayniqsa, 
aholi 
geografiyasiga 
oid 
ma’lumotlar 
atroflicha 
o’rganiladi.Rivojlanayotgan geografiyasi o’rganilganda yevropalarning bu 
mamlakatlar uchun ko’rsatgan g’amxo’rliklari ko’rsatilgan. Masalan: fransuzlar 
o’z mustamlakalari bilan mustaqillik bergan, ular madaniyati, tabiatni yaxshilash, 
tabiiy boyliklarni o’zlashtirishlarga yangi yo’llar ko’rib berganliklariga o’quvchilar 
e’tiborini alohida qaratadilar. Fransiya geografiyasi darsliklarning ustun tomoni 
shundaki, ular muammoli qilib yozilgan bo’lib, barcha muammolar “ Inson va 
tabiat” mazmunidan kelib chiqadigan matnlardan iborat.Fillandiya maktablarida 
ham geografiya ta’limi o’ziga xos xususiyatiga ega bo’lib, geografiya o’qitilishi 
rivojlangan kapitalistik mamlakatlar ichida bir muncha yuqori pag’onada turdi. 
Mamlakatlarda ta’lim 2- bosqichdan iborat. 1-bosqich 9yillik majburiy 
umumta’lim xalq maktabi. 2-bosqich gimnaziyalardan iborat. 1- bosqich maktabda 
geografiya ta’limi 3-sinfdan boshlanadi va 9- sinfda tugaydi. 3-4 sinflarda o’z 
mamlakatini va qo’shni simoliy davlatlarning tabiati va xo’jaligiha oid 
ma’lumotlar beriladi. 3-sinfda o’lkashunoslik asosida dars o’tish ustun turadi O’zi 
yashab turgan joining kartasi : ob-havo va iqlimi, birgalikda ishlangan relef 
kartalarini namoyish qiladi 3- sinfdagi geografiya 4- sinfda ham davom etadi va 
o’qish metodlari bo’yicha farq qilmaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda keyingi 
yillarda xalq maorifiga katta e’tibor berilmoqda. Masalan: Osiyoning ko’pgina 
mamlakatlarida 1985- yilgacha xalq ta’limi uchun ajratilgan mablag’lar 20 
barobardan ortiq o’sdi. Ayniqsa, Malaziya, Saudiya Arabiston, Iordaniya, 
Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, Suriya, Hindiston, Pokiston kabi 
mamlakatlarda xalq maorifi rivojlanishi ancha yuqori bo’ldi. Osiyodagi ko’pchilik 
mamlakatlarda bolalar 5-7 yoshdan boshlab maktabga bora boshlaydilar . 
Bangladesh, Birma, Livan, Pokiston, Shri- Lankada maktabga 3 yoshdan boradilar. 
Osiyodagi ko’pchilik mamlakatlarda majburiy ta’lim 5 yildan 10 yilgacha, o’rta 
maktabda o’qishni davom ettirish esa 4yildan 8yilgacha. Geografiya o’quv 

---

dasturlari ko’pchilik davlatlarda bir xil bo’lib, mamlakatning tabiiy va iqtisodiy 
geografiyasini o’rganishga bag’ishlangan. Ko’pchilik mamlakatlar mustamlaka 
bo’lgan davrlarida o’z geografiyasiga nisbatan ko’proq mustamlakachi davlat 
geografiyasini o’rganar edilar. Hozirgi kunda ko’pchilik mamlakatlarda 
mustamlakachilik an’analari o’qitish mazmuni va mrtodlari saqlanib 
qolgan.Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, chet el davlatlari geografiya ta’limida 
o’qitishda eng ko’p qo’llaniladigan metodlar quyidagilar hisoblanadi: Evristik 
metod-bunda e’tibor o’quvchilarni ko’proq mustaqil bilim olishga , kichik 
tadqiqotlar qilishga o’rgatishdan iborat . Kartinalar, turli xil hujjatlar, vositalar 
asosida mammoli savollar o’quvchilar diqqatiga havola etiladi. Bir- biriga 
bog’langan savollar asosida evristik suhbatlar o’tkazish keng tarqalgan. Ishlab 
chiqrish jarayonini, ekalogik muammolar, suhbatlar o’tkazish keng tarqalgan. 
Ishlab chiqarish jarayonini, ekologik muammolari turli o’yinlar asosida o’rganish. 
Bunda o’quvchilar o’zlarini turli kompaniyalar prezidenti, biznesmenlar o’rniga 
qo’yib “ ish” bajaradilar. Bunday metod ko’proq AQSH, Buyuk Britaniya, Yangi 
zellandiya, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan. Tarqatma 
kartochkalar metodida turli chizma jadvallar, kartalar o’quvchilar diqqatiga 
turlicha xatoliklarga yo’l qo’yilgan o’sha xatoliklarini mustaqil topishlari talab 
qilinadi. Matnlar, ya’ni javoblar to’g’ri- noto’g’ri tarzda aralashtirib berilishi 
ulardan to’g’rilarini raqamlar bilan belgilab ajratish keng tarqalgan metodlardan 
hisoblanadi. Statistik manbalar bilan ishlash, kartografik qo’llanmalardan 
foydalanish, matematik modullashtirish keng tarqalgan o’qitish metodlari 
hisoblanadi. Ayniqsa diskussiya, rivojlangan kapitalistik mamlakatlar geografiya 
ta’limida keng tarqalgan. Foydalanilgan adabiyotlar. 
Birinchi 
guruhga kiruvchi 
mamlakatlarda geografiya ta’limi asosiy tabiiy va 
iqtisodiy geografiya kurslaridan tashkil topgan . Shahar va qishloq joylaridagi 
barcha mamlakatlarda yagona o’quv rejasi asosida o’tkaziladi. Ikkinchi 
uruh mamlakatlarida 
geografiya bilimlari maxsus fanlar tarzida emas, balki 
integratsiya ( birikma) tarzida bo’lib, boshqa fanlar, kurslar tarkibiga qo’shilib 
ketgan. Bunda geografiyani chuqur o’rganishni xohlovchilar maxsus fakultativ 

---

mashg’ulotlar orqaligina o’z bilimlarini oshirishlari mumkin. Shu tufayli ham bu 
guruhdagi davlatlarda geografiya ta’limi bo’yicha yagona davlat rejasi yo’q. 
Har bir o’qituvchi maktab joylashgan sharoit nuqtai nazardan kelib chiqib, o’quv 
dasturini 
tuzishi 
mumkin.
Masalan: AQSHda 1700 dan ortiq maktab okruglari mavjud bo’lib, ularning 
barchasi o’ziga xos bo’lgan geografiya ta’limi mavjud va bir - biriga 
o’xshamaydigan dasturlar bo’yicha ish yuritiladi.  Uchinchi guruh mamlakatlarda 
geografiya 
majburiy o’rganiladigan 
fanlar 
qatoriga 
kirmaydi va 
uni 
fakultativlar orqali o’rganish, asosiy o’rinni egallaydi. Umuman olganda Yevropa 
va 
Amerikaning 
rivojlangan 
mamlakatlarida 
barcha o’quvchilar 
uchun 
majburiy bo’lgan fanlar qatorida, xilma - xil murakkablikdagi fakultativ kurslar 
turi keng tarqaldi. Jahon tajribasida 3 bosqichli ta’lim tizimi asosiy hisoblanadi, 
ya’ni boshlang’ich maktab (I - IV -sinf), o’rta bosqich (V – IX -sinf), yuqori 
bosqich (IX - XII) Ko’pchilik davlatlarda har bir bosqichdagi ta’limda o’qish yili 
o’zgarib turadi., boshlang’ich maktabda 6 - 9 yosh,o’rta bosqich 10 - 14 yosh, 
yuqori sinfda 14 - 16 yoshni tashkil qiladi. Har bir bosqichda geografiya ta’limi 
o’ziga xos maqsadga ega. Masalan: birinchi bosqich maktabda geografiya 
ta’limining 
asosiy maqsadi
, yaqin atrof-muhitni o’rganish, moddiy va ma’naviy 
boyliklarga 
nisbatan mehr-muhabbat 
ruhida tarbiyalashdan 
iborat. 
Ikkinchi bosqichda o’z 
mamlakatining 
xo’jalik 
hayotini 
o’rganish zarur 
kasblar haqida 
ma’lumotlar 
olish, 
ta’limiy 
ko’nikma 
va 
malakalarini shakllantirishdan 
iborat. 
Uchinchi bosqichdagi maktablarda insoniyatning global muammolarini va jahon 
xo’jaligini o’rganishdan iborat. Jahon tajribasida geografiya o’qitishning ahvoli 
muhim emas. Shu tufayli uni o’quvchilarga o’qitish bo’yicha ikki fikr 
tarafdorlarining fikri - o’quv rejalarda geografiyani mustaqil fan sifatida 
muntazam o’tishni amalga oshirish bo’lsa, ikkinchi yo’nalish tarafdorlari 
geografiyani boshqa 
o’quv 
fanlari 
bilan 
integratsiya 
( 
birikma) 
tarzida qo’shib, o’tishni 
isbotlab berishga urinadilar.Keyingi o’n yilliklarda 
geografiya o’qituvchilarini tayyorlash va ularni malakasini oshirish tizimi ancha 

---

yuqori pog’onaga ko’tarildi. Hozirgi kunda geografiya ta’limi jahonning ko’pgina 
mamlakatlarida 
uchta 
yo’nalishda 
olib borilmoqda: 
1. Barcha o’quvchilar uchun yagona o’quv rejasi va dasturi asosida 
(Sharqiy Yevropa va sobiq 
SSSR o’rnida vujudga kelgan 
davlatlardir); 
2. Bir necha asosiy fanlar qatorida ayrim kurslarni fakul’tativ tarzda o’rganish 
(AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada, Yevropaning ko’pchilik mamlakatlarida);
3. Barcha o’quvchilar uchun o’rganish majburiy bo’lgan fanlar atorida qo’shimcha 
fakultativ mashg’ulotlar (Filippin, Fransiya, Yaponiya va ko’pchilik
mamlakatlarda) o’tkazish. Birinchi guruhga kiruvchi mamlakatlarda geografiya 
ta’limi asosan tabiiy va iqtisodiy geografiya kurslaridan tashkil topgan. Shahar va 
qishloq 
joylardagi barcha 
maktablarda 
yagona o’quv rejasi asosida 
o’tkaziladi. Ikkinchi guruh mamlakatlarida geografiya bilimlari maxsus fanlar 
tarzida emas, balki integratsiya (birikma) 
tarzidabo’lib, boshqa fanlar tarkibiga qo’shilib ketgan. Bunda geografiyani chuqur 
o’rganishni 
xoxlovchilar 
maxsus 
fakultativ
mashg’ulotlar orqaligina 
o’z bilimlarini oshirish mumkin. Shu tufayli ham bu guruhdagi davlatlarda 
geografiya ta’limi bo’yicha yagona davlat rejasi yo’q, har bir o’qituvchi maktab sh
aroiti nuqtai nazaridan kelib chiqib, o’quv dastursini tuzish mumkin. Masalan; AQ
SHda 1700 dan ortiq okrug mavjud bo’lib, ularning barchasida o’ziga xos bo’lgan 
geografik 
ta’lim 
mavjud 
va 
bir-biriga
o’xshamaydigan dasturlar bo’yicha ish yuritiladi. Uchunchi guruh mamlakatlarida 
geografiya majburiy o’rganiladigan fanlar qatoriga kirmaydi va uni fakultativ 
mashg’ulotlar orqali o’rganish asosiy o’rinni egallaydi. Umuman olganda Yevropa 
va Amerikaning rivojlangan mamlakatlarida barcha o’quvchilar uchun majburiy 
bo’lgan 
fanlar 
qatorida 
xilma-
xil murakkablikdagi fakul’tativ kurslar turi keng tarqalgan. Jahon 
tajribasida 
3 
bosqichli ta’lim tizimi asosiy hisoblanadi, ya’ni: boshlang’ich maktab 1-4 sinf, 
o’rta bosqich 5-9 sinf, yuqori bosqich 10-12 sinf.
Har bir bosqichda geografiya ta’limi o’ziga xos maqsadga ega. 
Masalan, birinchi bosqich 
maktablarida geografiya ta’limining asosiy maqsadi 

---

atrof- muhtni o’rganish. Ikkinchi bosqichda o’z mamlakatining hayotini o’rganish 
va 
zarur kasblar 
haqida 
ma’lumotlar olish, ta’limiy 
ko’nikma 
va 
malakalarni shakllantirishdan 
iborat.Uchinchi 
bosqichdagi 
maktablarda 
insoniyatning global muammolarini va jahon xo’jaligini o’rganishdan iborat. Jahon 
tajribasida geografiya o’qitishning ahvoli muhim emas. Shu tufayli 
uni o’quvchilarga o’rgatish bo’yicha ikki fikr (yo’nalish) tarafdorlari bor. Birinchi 
yo’nalish tarafdolarining fikri o’quv rejalarida geografiyani mustaqil fan sifatida 
muntazam o’qitishni amalga oshirish bo’lsa, ikkinchi yo’nalish tarafdorlari 
geografiyani 
boshqa 
o’quv 
fanlari 
bilan 
itegratsiya 
(birikma)
tarzida qo’shib o’qitishni isbotlab berishga urinadilar. O’quv fanlarini biriktirish 
borasida AQSH jahonda yetakchi bo’lib, 40-50- yillardagi ta’lim islohatida 
ko’pgina 
fanlar 
qatori 
geografiya
majburiy o’rganiladigan fanlar qatoridan chiqarib tashlandi, tarix va 
jamiyatshunoslik bilan birlashtirildi. Geografiyani bunday o’qitish o’quvchilarga 
talay qiyinchiliklarni tug’diradi. Natijada geografiya ta’limining sifati juda pasayib 
o’quvchilar 
zarur 
ko’nikma va malakaga 
ega bo’lmay qoldilar. Masalan, Michigan universitetining Geografiya 
fakultetida 
o’qish uchun ariza bergan 400 o’quvchining yarmi geografiyani faqat boshlang’ich 
sinflarda o’qiganlari ma’lum bo’ldi. Shu tufayli ham hozirgi kunda AQSHda 
geografiyani 
mustaqil 
fan 
sifatida 
tiklash 
uchun kurash ketayapti.
Jahonning ko’pgina mamlakatlarida fanlarni o’rganish ixtiyoriy bo’lib, o’quvchilar 
istak hohishlari ostida amalga oshiriladi. Bu guruhga kiruvchi mamlakatlar 
majburiy fanlar soni 7-8 tadan oshmaydi. Masalan, Finlandiya va Shvetsiyada fin 
va 
shved 
tili, 
iqtisodiy 
va 
sotsologiya
, 
geografiya, 
kimyo, 
ingliz tili, din va sport majburiy fan hisoblanadi. Fin 
mamlakatlarida 
9-yillik 
majburiy ta’limdan keyin sinfsiz gimnaziyalar keng tarqalgan. Bunday 
gimnaziyalarda o’quvchi yoki o’quvchilar guruhi o’ziga yillik o’quv rejasi 
tuzadi. Bundayyillik o’quv reja gemnazilarda kurs rahbarlari va ma’muriyat tomon
idan tasdiqlanadi. Gimnaziyada o’quv yili 6 davrga bo’linadi. Har bir davr 6 
haftadan iborat bo’lib, kurslar 32 soatdan tashkil topadi. Har bir kursda bittadan 

---

fan 
kuniga 
bir soatdan o’qitiladi. Gimnazist kuniga 4-
soat o’qiydi. Sport darslari mashg’ulotdan keyin o’tkaziladi.
Har davr yakunida o’quvchilar bilimi 
baholanadi.Agar o’quvchi qoniqarsiz baho olsa, 
u shu kursni qaytadan tanlaydi. Deyarli ko’pchilik mamlakatlarda geografiya 
ta’limi 
tizimi 
davlatning 
ijtimoiy 
siyosiy va iqtisodiy tizimi bilan bog’liq. Tabiiy va iqtisodiy geografiyani
o’rganish asos qilib olingan sobiq SSRda va Sharqiy 
Yevropa 
mamlakatlarida 
tabiat va xo’jalikning rivojlanish qonuniyatlari, jamiyat va tabiat o’rtasidagi 
munosabatlar, 
atrof 
muhit 
muammolari 
geografiya ta’limining asosini tashkil qiladi.Rivojlangan davlatlarda geografiya 
ta’limining 
mazmuni 
sifat 
jihatidan yuqori bo’lib,o’quvchilarda 
ma’lum 
ko’nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Bu davlatlarda 
geografiya 
ta’limi 
ko’proq muammolarni, turli nazariya va qonunlarni, kategoriyalarni o’rganishga 
bag’ishlangan 
bo’lib, 
o’quvchilarga o’zlashtirishda 
bir muncha 
qiyinchiliklar tug’diradi. Rivojlangan g’arb mamlakatlarida geografiya ta’limida 
ta’limning ruhiy jabhalari asosiy o’rinni egalagan. O’quvchi ruhiyati, uni bilish 
faoliyatini o’rganishga katta e’tibor beriladi. Geografiya ta’limi tadqiqotlari 
psixologlar ishtirokisiz deyarli amalga oshirilmaydi. Geografiya 
ta’limida turli 
matnlar, 
o’yinlar, 
imitatsiya 
keng 
qo’llaniladi.
Masalan, o’quvchi biror kompaniyani 
prezidenti 
sifatida 
fikrlaydi
, 
ish 
yuritadi, biror muammoni hal qiladi, o’zi xulosalar chiqaradi. Umuman bunday 
ta’limning asosiy 
maqsadi 
o’quvchilarni 
kelgusi 
hayotga, 
ya’ni 
ishbilarmonlikka tayyorlashdan iborat. Turli mamlakatlardagi geografiyadan o’quv 
darsliklari va qo’llanmalarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ularda bitta kursni 
o’qish 
uchun 
bir 
necha qo’llanma chiqariladi.
Ko’pchilik hollarda ular qiziqarli ma’lumotlarga boy bo’lib, axborot xususiyatiga 
ega. 
Bunday 
qo’llanmalarda 
matn 
20-30 
% 
ni, 
tasvir 
20 
% 
ni, statistika 20 % ni, savol va topshiriqlar 
20 % ni tashkil etadi. Kitobdagi tasvirlar nihoyatda sifatli. Quyi sinflar qo’llanmal

---

arida esa deyarli harita yo’q, ular o’rnini harita 
sxemalar 
egallagan. 
Matnda 
raqamli sonlar deyarli uchramaydi, mavjudlari ham taqqoslash harakteriga ega 
bo’lib, 
ular 
eng 
past, 
eng 
yuqori, 
eng kichik, 
eng baland, eng uzun kabi tarzlarda berilgan. Mavzu 
yoki 
bo’limdan 
keyin 
qo’yiladigan savollar va topshiriqlar mavzu mazmunini aks ettirmasligi ham 
mumkin.
Qo’yiladigan savollarning aksariyati muammoli topshiriqlar, diskussiya savollari, 
amaliy 
o’yinlar 
tarzida 
berilgan. O’quvchilar uchun chiqarilgan geografiya 
darsliklarida 
 
kompyuterlar bilan ishlash uchun maxsus savollar, qizqarli topshiriqlar, matematik 
statistika usullari, turli o’yinlar, testlar tarzida geografik bilimlarni egallashga keng 
o’rin 
berilgan.
O’quvchilar ularni mustaqil bajarishlari jarayonida tadqiqotchi rolini o’ynaydilar.A
ngliya geografiya ta’limining kuchli tomonlari quyidagilardan iborat:
- ta’limning nazariy tomonlarini kuchaytirish, ya’ni unda hozirgi zamon geografiya 
tadqiqot metodlarini ko’proq o’rgatish; - gegrafiya ta’limi jarayonida psixologik-
pedagogik 
tadqiqot 
metodlaridan unumli foydalanish, 
o’quvchilarni gipotezalar tuzishga o’rgatish; - 
darslarda 
turli 
mazmundagi 
ekasperementlar 
uyushtirish 
ya’ni 
tassavur, tushuncha va 
turli xil qarashlarni shakllantirish metodlariga keng o’rin berilgan; 
- o’tilayotgan maummoni muallif fikri asosida va unga qarshi asosda o’rganish; 
- 5 – 8 sinflarda geografiyaga haftada ikki soat vaqt ajratilgan. Bu sinflarda asosan 
Yevropa 
va 
Yevropadan 
tashqari 
mamlakatlar 
geografiyasi 
o’rganiladi. Topografiya va kartografiya asoslari bo’yicha ham bilimlar beriladi. O
’qituvchilar 
diqqatiga 
bir 
nechta 
variantdagi 
darsliklar 
tavsiya 
etiladi. “Mamlakatlar va xalqlar”, “Yer va inson”, “Yangi geografiya”, “Yer 
bilimi” va h.k. 9 – 10 sinflarda geografiya mustaqil fan sifatida o’rganilmaydi desa 
ham bo’ladi.Ayrim yerlardagina qiziquvchi o’quvchilar bilan Yevropa va 
Germaniya geografiyasi chuqur o’rganiladi. Bu kurslarda mamlakatlar iqtisodi, 
siyosiy va davlat tuzimiga oid bilimlar yetakchi o’rinni egallaydi. Keyingi 

---

paytlarda 
geografiya, 
tarix, 
sotsialogiya
, 
iqtisod 
bilimlari 
birgalikda birlashgan kurslar orqali o’qitishga e’tibor kuchaymoqda.Gimnaziyada 
(11-13-sinflar) ayrim joylardagina geografiya qisman mustaqil fan sifatida 
o’qitiladi. 
Ba’zi 
geografik 
bilimlar 
birlashgan 
kurslar 
turkumidagi fanlarda ham beriladi. Yuqori sinflarda geografiya fanlarida mujassam 
muammolarni o’rganishga ko’proq e’tibor beriladi. Masalan, “Insoniyatning 
ko’payishi”, “Ocharchilik muammolari”, “Transport muammosi”, “Sanoat 
markazlarida inson hayoti”, “Sanoat iqtisodi” va h.k. Fransiya maktablarida 
geografiya ta’limi bir muncha yaxshi yo’lga qo’yilgan. Geografiya o’qitishning 
maqsadi 
va 
vazifalari 
juda aniq belgilab qo’yilgan. Fransiya geografiya dasturi ikki bosqichli maktablarg
a mo’ljallangan. Shunisi qiziqki Fransiyada sinflar tezkari hisob bilan yuritiladi. 1-
bosqich 
maktab 
6,5,4,3 (o’quvchilar yoshi 11-
15 yoshgacha). Oliy ma’lumot olish faqat litseylarda amalga
oshiriladi. 2-bosqich, 2,1 va bitiruvchi (15-
17yosh) sinflardan iborat Geografiya ta’limi
6-
sinfdan boshlanadi, bunda “Umumiy geografiya va Afrika materigi” o’rganiladi. 5-
snifda 
Amerika, Osiyo, Avstraliya, Antarktida, 4-
sinfda Yevropa (Fransiyadan tashqari), 3- sinfda Fransiya geografiyasi o’qitiladi. 
Litseyda o’qishni davom ettirish 2,1 va bitiruvchi sinflarga to’g’ri keladi. 2-sinfda 
geografiya 
dasturi 
kollejda 
olgan 
(6-5-4-3) 
bilim va ko’nikmalar
chuqurlashtiriladi. Litseyning birinchi sinfida Fransiya geografiyasi bo’yicha 
o’quvchilar 
2-
bosqich maktabida olgan bilimlari chuqurlashtiriladi. Bitiruvchi sinflarda 
to’rtta yirik davlat-
AQSH, Rossiya, Xitoy, Yaponiya geografiyasi chuqur o’rganiladi. Fransiya 
geografiya darsliklarining ustun tomoni shundaki, ular muammoli qilib yozilgan. 
Barcha 
muammolar 
“inson -tabiat” mazmunidan kelib chiqadi. Finlandiya 
maktablarida ham geografiya ta’limi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, geografiya 

---

o’qitilishi rivojlangan mamlakatlarga qaranganda birmuncha yuqori pog’onada 
turadi. 
Ta’lim 
ikki 
bosqichdan 
iborat: 
1- 
bosqich 
9 
yillik majburiy ummuta’lim xalq maktabi, 2-
bosqich gimnaziyalardan iborat.Birinchi bosqich maktabda geografiya ta’limi 3-
sinfdan boshlanadi va 9- sinfda tugaydi, 3-4 sinfda o’z mamlakati 
va qo’shni Shimoliy davlatlarni tabiati va xo’jaligiga oid muammolar beriladi.
Gimnaziyaning birinchi yilida geografiya majburiy fan sifatida o’rganiladi,boshqa 
sinflarda esa o’quvchilar xoxishiga ko’ra maxsus kurs sifatida o’rganish mumkin. 
Finlandiyada 
o’quv rejasi 
tez-
tez almashtirib turiladi. Vengrya maktablarida geografiya ta’limi 7-yil 
davom 
etadi. 4 yil asosiy (5-8 sinf) va 3 yil (9-10-11 sinf gimnaziyada) darslar haftada 
2 soat. Geografiya ta’limi jarayonida 65% vaqt yangi mavzuni bayon qilishga 3% 
sayohatga, 
29% 
amaliy mashg’ulotlarga ajratiladi. Keyingi paytlarda Vengriya gimnaziyalarida 
geografiyaga ajratilgan soatlar kamayishi kuzatilmoqda. Rivojlanayotgan 
mamlakatlarda xalq maorifiga keyingi yillarda katta e’tibor berilmoqda. Masalan, 
Osiyoning ko’pgina mamlakatlarida 1985 yillargacha xalq ta’limi uchun ajratilgan 
mablag’ 20 barobardan ortiq o’sdi. Ayniqsa Malayziya, Saudiya Arabistoni, 
Iordaniya, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, Suriya, Hindiston, Pokiston, 
Turkiya 
kabi 
mamlakatlarda 
xalq maorifi 
rivojlanishi 
ancha
yuqori bo’ldi. Osiyodagi ko’pchilik mamlakatlarda majburiy ta’lim 5 yildan 10 
yilgacha, o’rta 
maktabda o’qishni davom ettirish 4 yildan 8 yilgacha. Geografiya 
o’quv dasturlari ko’pchilik davlatlarda bir xil bo’lib, mamlakatning tabiiy va 
iqtisodiy 
geografiyasini 
o’rganishga bag’ishlanadi. Keyingi paytlarda 
rivojlanayotgan mamlakatlarda o’quv dasturlari geografiya darslari mamlakat xalq 
xo’jaligi ehtiyojini e’tiborga olgan xolda tuzilmoqda va yaratilmoqda. Chet el 
davlatlarida 
geografiya 
ta’limida 
eng 
ko’p 
qo’llaniladigan 
usullar quyidagilar hisoblanadi:
1. Evristik suhbat metodi. Bunda asosiy e’tibor o’quvchilarni ko’proq mustaqil bili
m olishga, kichik tadqiqotlar qilishga o’rgatishdan iborat. 
Kartinalar
, turli 

---

xil xujjatlar, vositalar asosida muammolar va savollar o’quvchilar diqqatiga havola 
etiladi. Bunday usul ko’proq AQSH, Buyuk Britaniya, Yangi Zillandiya, 
G’arbiy Yevropa davlatlarida keng tarqalgan.
2. Tarqatma kartochkalar usulida turli chizmalar, jadvallar, haritalar turlicha 
xatoliklarga yo’l qo’yib tuziladi va tarqatiladi, o’quvchilar yo’l qo’yilgan o’sha 
xatolarni 
mustaqil 
topishlari 
talab qilinadi. Turli xil misollar va masalalar yechish ham o’quvchilarni darsga 
bo’lgan 
qiziqishlarini 
oshirish 
tufayli 
ulardan 
keng qo’llaniladi, 
o’quvchilarda ishbilarmonlik, uddaburonlik hislatlarini shakllantirish uchun ham 
ko’proq misol va masalalardan foydalaniladi. Tayyor mahsulotni qayerda sotish, 
transport 
harajatlarini 
aniqlash, 
mehnat 
resurslaridan 
unumli foydalanish kabi misol va 
masalalar 
yechishsiz 
amalga 
oshmaydi.
3. Matnlar, ya’ni javoblar to’g’ri, noto’g’ri tarzda aralashtirilib berilishi shulardan 
to’g’risini raqamlar bilan belgilab ajratish keng tarqalgan usullardan hisoblanadi.
4. Statistik 
manbalar 
bilan 
ishlash, 
kartografik 
qo’llanmalardan 
foydalanish, matematik 
modellashtirish keng tarqalgan o’qitish usullari 
hisoblanadi. Ayniqsa diskussiya, tortishuvlar kapitalistik mamlakatlar geografiya 
ta’limida keng tarqalgan.
Germaniyada taʼlim birinchi 
navbatda
, alohida nemis shtatlari (Länder), 
zimmasida, federal hukumat kichik rol oʻynaydi. Bir yoshdan olti yoshgacha 
boʻlgan barcha bolalar uchun ixtiyoriy bolalar bogʻchasi (bolalar bogʻchasi) taʼlimi 
beriladi, undan keyin maktabga borish majburiydir. Umuman olganda, Germaniya 
oʻqish savodxonligi, matematika va tabiiy fanlar boʻyicha OECDning eng yaxshi 
koʻrsatkichlariga ega mamlakatlardan biri boʻlib, PISA baholash testida 
oʻquvchilarning oʻrtacha balli 515 boʻlib, OECD oʻrtacha 497 ballidan ancha 
yuqori hisoblanadi.Germaniyada kamroq raqobatbardosh tizim mavjud, buning 
natijasida talabalar o'rtasida qo'rqitish darajasi past va muvaffaqiyatsizlikdan 
qo'rqmaydi, lekin Janubiy Koreya kabi OECD mamlakatlariga nisbatan o'ziga 
ishonch va umumiy baxt darajasi yuqori. 
Bundan 
tashqari, 
Germaniya 
Iqtisodiy 
hamkorlik 
va 
hamkorlik 

---

tashkilotining 76 mamlakati ichida 3-oʻrinni egallab, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan 
ustun boʻlgan talabalar orasida oʻqish boʻyicha eng yuqori koʻrsatkichlardan biriga 
ega. Bu Germaniya OECD mamlakatlari orasida eng yuqori maʼlumotli ishchi 
kuchiga 
ega 
boʻlishiga 
olib 
keladi. Inson 
huquqlarini 
o'lchash 
tashabbusi Germaniya ta'lim olish huquqi uchun mumkin bo'lgan daromadning 
75,4 foiziga ularning daromad darajasida erishayotganini aniqlaydi. Taʼlim tizimi 
Germaniya boʻylab farq qiladi, chunki har bir shtat (Land) taʼlim siyosatini oʻzi hal 
qiladi. Biroq, ko'pchilik bolalar birinchi navbatda Grundschule boradilar 
(boshlang'ich yoki boshlang'ich maktab) 4 yil davomida 6 yoshdan 9 yoshgacha. 
Germaniyada oʻrta taʼlim ikki qismga boʻlinadi, quyi va yuqori. Germaniyadagi 
quyi oʻrta taʼlim shaxslarga asosiy umumiy taʼlimni oʻrgatish va ularni yuqori oʻrta 
taʼlimga kirishga tayyorlash uchun moʻljallangan. Oliy oʻrta taʼlim darajasida 
Germaniyada turli xil kasbiy dasturlar mavjud. Nemis oʻrta taʼlimi besh turdagi 
maktabni oʻz ichiga oladi. Gymnasium talabalarni oliy taʼlimga tayyorlash uchun 
moʻljallangan va Abitur 12 yoki 13-sinfdan keyin yakuniy imtihonini yakunlaydi. 
2005-yildan 2018-yilgacha G8 deb nomlanuvchi maktab islohoti Abitur taqdim 
etdi. Islohot bolalar uchun taʼlim darajasiga yuqori talablar tufayli 
muvaffaqiyatsizlikka uchradi va 2019-yilda G9ga aylantirildi. Faqat bir 
nechta Gymnasiums G8 modeli bilan qoling. Bolalar odatda Gymnasium boradilar 
10 yoshdan 18 yoshgacha Realschule oʻrta sinf oʻquvchilari uchun kengroq 
eʼtiborga ega va yakuniy imtihonni Mittlere Reife bilan yakunlaydi. , 10-sinfdan 
keyin; Hauptschule oʻquvchilarni kasb-hunar ta'limiga tayyorlaydi va yakuniy 
imtihonni Hauptschulabschluss bilan 
tugatadi 
, 
9-sinfdan 
keyin 
va Realschulabschluss 10-sinfdan keyin 10-darajaning ikki turi mavjud: biri 10b 
turi deb ataladigan yuqori daraja va 10a turi deb ataladi; faqat yuqori darajadagi 
10b turi Realschule olib kelishi mumkin va bu yakuniy imtihon Mittlere 
Reife bilan tugaydi. Realschulabschluss erishishning bu yangi yoʻli kasb-hunarga 
yoʻnaltirilgan oʻrta maktabda 1981-yilda nizom bilan oʻzgartirildi - bir yillik 
malaka muddati bilan. Yangi qoidalarga kiritilgan oʻzgartirishning bir yillik 
saralash davrida oʻquvchilar qonunda belgilangan ta'lim muddatini bajarish uchun 

---

10-sinfda davom etishlari mumkin edi. 1982-yildan keyin yuqorida aytib 
oʻtilganidek, yangi yoʻl majburiy edi.
Geografiya ta’limi metodikasi, bevosita pedagogika fani tarmoqlariga kiruvchi 
didaktika 
psixologiya 
fanlari 
bilan 
chambarchas 
bog‘liq. 
Geografiya metodikasi didaktikaning asosiy qoida va prinsiplarini geografiya 
o‘qitish jarayoniga 
tadbiq
etishni, 
uning 
mazmuniga 
xos 
bo‘lgan xususiyatlarini ham e’tiborga olishni taqozo etadi. Didaktika geografiya 
o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi munosabatlarni oydinlashtiradi 
va shu asosda o‘qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari hamda o‘qitish 
jarayonini tashkil etishga doir talablarni belgilab beradi. Demak, didaktika barcha 
fanlar uchun ta’limning umumiy qonuniyatlari va nazariyalarini yaratsa, metodika 
esa, o‘z navbatida, didaktikaning fanlarni o‘qitish haqidagi umumiy nazariyasini 
ma’lum bir o‘quv fani sifatida, ya’ni, geografiya o‘qitish jarayoniga tadbiq etish 
bilan uni yanada takomillashtiradi va to‘ldiradi.
Demak, didaktika va geografiya o‘qitish metodikasi fanlari bir-
birini to‘ldiradi va boyitib boradi. Metodika to‘plagan materiallar didaktikaga 
nazariy tahlil uchun manba bo‘lishi mumkin. Masalan: o‘quvchilarning geografik 
bilim, ko‘nikma va malakalarini baholash, geografik tasavvur, tushuncha, g‘oyalar 
tizimini shakllantirish va boshqalar didaktika tomonidan atroflicha o‘rganilishi 
metodika uchun muvaffaqiyat garovi bo‘lishi mumkin. Geografiya fanini 
o‘qitishda o‘quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman ruhiy 
faoliyatini e’tiborga olmasdan turib, ularning o‘quv faoliyatini samarali tashkil etib 
bo‘lmaydi. Shu tufayli geografiya metodikasi psixologiya fani bilan chambarchas b
og‘liqdir. Fanining hozirgi bosqichdagi taraqqiyoti maktablarda fanlarni o‘qitish 
jarayonini ilmiy asosda har tomonlama chuqur tadqiq etishni hamda o‘qitishni 
yanada takomillashtirish uchun zarur bo‘lgan imkoniyatlarni yaratib beradi.

---

Xulosa 
Demak, geografiya o‘qitish metodikasi ham o‘z navbatida geografiya 
o‘qitish jarayonini tashkil etishda psixologiya fani qo‘lga kiritgan yutuqlardan 
foydalanadi. 
O‘quvchilardagi 
ruhiy 
faoliyatning 
umumiy
qonuniyatlarini o‘rgansa, metodika esa o‘quvchilarning geografik obyekt va
hodisalarni 
o‘zlashtirishlari 
bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlarni tadqiq qiladi. Metodika bilan psixologiyaning eng 
muhim bog‘liqlik tomoni shundaki, unda geografiya o‘qitishning mazmuni va 
metodlari bilan o‘quvchining ruhiy faoliyati orqali erishiladigan natijalar 
o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlar tadqiq qilinadi. Turli geografik obyektlarning 
kartadagi joylanishini fazoviy tasavvurlarsiz egallab bo‘lmaydi. Bunda, albatta, 
psixologiya fani bilimlariga tayaniladi. Demak, geografiya ta’limi metodikasini 
o‘qitishda samarali natijalarga erishish uchun o‘quvchilarning geografiyaga oid 
materiallarni puxta o‘zlashtirishlari orqali o‘quvchilarning ruhiy faoliyati 
o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlar mavjudligini ham nazarda tutadi. 
O‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda psixologiya fani yutuqlariga tayaniladi va 
psixologik diagnostika metodlaridan ham foydalanish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. 
Shunday qilib, geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fanining mustaqil 
tarmog‘i sifatida o‘zining mustaqil tekshirish predmetiga ega. U boshqa fanlarga 
tayangan holda mazmunan boyib, takomillashib boradi.