Mavzu XVI asrdan XX asr boshlarigacha O’zbekistonda ijtimoiy-falsafiy tafakkur Reja

Boborahim Mashrab (1640-1711) Namanganda tavallud topadi. U Mulla Bozor Oxunddan diniy-tasavvufiy ta’limot sirlarini o’rganadi. Keyinchalik esa koshg’arlik Ofoq Xojaga muridlik qiladi, 1675 yilda Namanganga qaytadi. Mashrab o’zining keyingi hayotida Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlarining ko’p joylarida xususan, Toshkent, Turkiston, Samarqand, Buxoro, Andijon, Xo’jand, Badaxshon va boshqa erlarda bo’ladi. U umrining oxirida Balxda bo’lib, Qunduzda Mahmud Qatag’on tomonidan qatl qilinadi.
Mashrab g’azal va ruboiylarida ilohiy sevgi, ya’ni Ollohga muhabbatni tasvirlaydi. Mashrab tasavvufning qalandarlik tariqatini tanlaydi, xalqni ezgulikka, insof va diyonatga, to’g’rilikka chaqiradi. Umuman olganda, shoir islom aqidalarini inkor etmagani holda, uning ba’zi qoidalari muqaddasligiga gumonsirab qaraydi. Bular ayniqsa, Mashrabning ro’za, jannat, do’zax, namoz, makka, ka’ba to’g’risidagi she’rlarida namoyon bo’ladi.
Mashrabning ijtimoiy-siyosiy va ahloqiy qarashlarida hukmdorlarni insofga, xalqqa yordam berishga da’vat etish yotadi. Insoniylik, pok muhabbatni kuylash, kishilarni do’stlikka, vafodorlikka chaqirish, takabburlik va yolg’on so’zlashdan saqlanish, nasl-nasabga ishonmaslik, imon-e’tiqodini sotmaslik, ota-onani hurmat qilish kabi g’oyalar Mashrab dunyoqarashining mag’zini tashkil qiladi.
Mashrab murakkab, qarama-qarshiliklarga boy davrda yashadi. Bu hol uning dunyoqarashida ham bilinib turadi. U bir tarafdan adolatli jamiyat, insonning go’zal fazilatlari haqida fikr yuritsa, ikkinchi tomondan yaxshi jamiyatga erishib bo’lmasligi haqida gapirib, umidsizlikka, tarkidunyochilikka beriladi. Bulardan qat’i nazar, uning ajoyib she’rlari va undagi g’oyalar hozir ham o’z qimmatini yo’qotgani yo’q.
O’zining ijtimoiy-falsafiy fikrlari bilan Markaziy Osiyo madaniyatiga katta ta’sir ko’rsatgan shoir va faylasuf Mirza Abdulqodir Bedildir (1644-1721). Mirza Bedil ilmning ko’p sohalari, xususan falsafa, adabiyot, san’atshunoslik bo’yicha ijod qildi. U hind, arab, eron, ko’plab Osiyo xalqlarining ilmiy merosini chuqur o’zlashtirgan etuk olimdir. Bulardan tashqari, Mirza Bedil Sa’diy, Attor, Jomiy, Hofiz, Navoiylarning she’riyati, dunyoqarashini puxta bilgan.
Uning muhim asarlari «Chor unsur», «Irfon», «Ruboiyot», «G’azaliyot» va boshqalardir. Vahdati-mavjud oqimi tarafdorlari tabiatning abadiyligini materiya va ruhning birligini tan olib, xudoni olamning o’zida deb biladilar. Mirza Bedil ana shu ta’limot tarafdori edi. Bedil o’zining «Chor unsur», «Irfon» asarlarida hamma narsalarning asosida havo yotadi, deb hisobladi.
Uningcha, havo abadiy, mutlaq, harakatchan, o’zgaruvchan, rangsiz va engildir. U yuqori va quyi tomon harakat qiladi. U ruhlar to’g’risida so’z yuritib, nozik bug’-buxori latif havodan kelib chiqib, tabiiy ruh, nabotot ruhi, inson ruhi, hayvoniy ruhni paydo qiladi, deydi. Xullas, u tabiatni ruhlantiradi, ruhlar moddiy dunyodan tashqarida emasligini alohida ta’kidlaydi.
Mirza Bedil bilish haqida fikr yuritar ekan, bilishning birinchi bosqichi his-tuyg’ular bilan bog’liqligini, bilishda inson tafakkurining qudrati kuchli ekanligini yozadi. Bedil inson o’z qilmishlari, xatti-harakatida erkindir, degan qoidani hayotiy misollar orqali asoslab berishga intiladi, mehnat va hunarni, ilm va kasb egallashni ulug’laydi.
Ma’lumki, tanosux-ruhning ko’chib yurishiga ishonish o’sha davrda Hindistonda keng tarqalgan edi. «Hindlarning tasavvuricha, — deydi Bedil, — ruh butunlay mustaqil holatda mavjuddir va har bir narsaga, jismlarga o’tish — ko’chish qobiliyatiga ega». Shuni alohida ta’kidlash joizki, Bedil tanosux nazariyasining haqiqiy mohiyatini ochishga uringan.
Mirza Bedil ijtimoiy-siyosiy qarashlarida jamiyat, inson, davlat va uning kelib chiqishi, uni boshqarish yo’llari, dehqonchilik va uning foydasi haqida fikr yuritdi. Ayniqsa, u insonni yuksak darajaga ko’tardi, uning irqi, dini va millatidan qat’i nazar hurmatga sazovor ekanligini uqtirdi. U odamlardagi vatanparvarlik, mehnatsevarlik, vafodorlik, saxiylik, samimiylikni qadrladi, dangasalik, takabburlik, ochko’zlik, yolg’onchilik, makkorlikni qoraladi.
Xullas, Mirza Bedilning insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ijtimoiy va falsafiy g’oyalari o’sha davrda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Olim o’zining falsafiy qarashlari bilan O’zbekiston va Hindiston o’rtasidagi madaniy, ilmiy va do’stlik aloqalarini mustahkamlashga katta hissa qo’shdi.
XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda uch davlat — Qo’qon va Xiva xonligi hamda Buxoro amirliklari paydo bo’ldi. ular davrida ilm-fan, adabiyot va san’atni rivojlantirgan ba’zi mutafakkirlar etishdi. Qo’qon xonligi hududida yashab ijod etgan shoiralar Nodira (1792-1843), Uvaysiy (1789-1850), Dilshod Barno (1800-1906) va boshqalar ijtimoiy falsafiy fikr rivojiga munosib hissa qo’shdilar.
Bular orasida Nodira (Mohlaroyim) alohida o’rinni egallaydi. Shoira o’n ming misradan ortiq g’azallarning muallifi bo’lib, ularda zamonasining muhim muammolarini ko’tarib chiqadi. Nodira mamlakatni boshqarishda faollik ko’rsatadi, davlatni tadbir va adolat asosida boshqarishga intiladi, bu borada o’z o’g’liga ko’makdosh bo’ladi, unga homiylik qiladi. Shoira ijodida inson va uning fazilatlarini kuylash asosiy o’rinni egallaydi: sevgi, muhabbat, himmat, sabr-qanoat, hayo kabi insoniy qadriyatlar tahlil qilinadi. U o’z ijodida dunyoviylik bilan bir qatorda tasavvufning naqshbandiya yo’nalishiga asoslangan bir butunlik bilan insonning jamiyat va tabiatga munosabatini ham, ilohiy muhabbat yo’lidagi ruhiy dunyosini ham juda go’zal va jonli misralarda ifodalab beradi.
Mustaqillik sharofati bilan Nodira va boshqa shoiralarning ijodiy merosi yana ham chuqur o’rganila boshlandi, she’riy to’plamlari chop etilib, xalqning ma’naviy mulkiga aylantirildi.
Bu davrda Xorazmda Komil Xorazmiy, Ogahiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar:

Ogahiy — Muhammadrizo Erniyozbek o’g’li 1809 yilda Qiyot qishlog’ida tug’ilib, 1874 yilda vafot etgan.
Shoirning muhim asarlari «Gulshani davlat», «Riyoz ud-davla», «Jome’ ul voqeoti Sultoni», «Zubdat ut-tavorix», «Shohidi iqbol», «Bayozi mutafarriqai forsiy», «Firdavs ul-iqbol» va boshqalardir. Bulardan tashqari, Ogahiy Sa’diy Sheroziy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va Koshifiyning badiiy, tarixiy, falsafiy, axloqiy-didaktik asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan.
Ogahiy o’zining «Qasidai nasihat» nomli asari va boshqalarda davlatni boshqarish yo’llarini ko’rsatadi, Xiva xoni Feruzga mamlakatni odilona boshqarishning yo’l-yo’riqlarini aytadi. Ogahiy o’zining ijtimoiy qarashlarida insonparvarlik g’oyalarini ilgari surdi, odamlarni yaxshilik va ezgulikka, xayrli ishlar bilan shug’ullanishga, ma’rifatparvarlikka da’vat etdi. Uning tarixiy risolalari haqqoniyligi bilan ajralib turadi. Mutafakkir Xiva xonligining 1813-1873 yillar tarixini yozib qoldirgan. Hozirgi vaqtda, tariximizni xolisona yaratishga intilish kuchaygan bir sharoitda, Ogahiy asarlarining ahamiyati oshib bormoqda.
XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston rus chorizmi tomonidan bosib olindi. O’tgan asrning 60-70 yillarida xalqning qattiq qarshiligiga qaramay, Rusiya askarlari zo’ravonlik, qurol ishlatish yo’li bilan Turkiston shahar va qishloqlarini ishg’ol qildilar. Bundan asosiy maqsad bu o’lkani xomashyo bazasiga aylantirish, mahalliy boyliklarni talon-taroj qilish, ularni xorijiy mamlakatlarga sotish va o’z sanoatini rivojlantirishda foydalanish edi. Rus burjuaziyasi erli amaldorlar bilan kelishib ish yuritdi. Bu esa xalqning ikki tomonlama ezilishiga olib keldi. Rus sanoatining kirib kelishi, ko’plab rus aholisining Turkistonga ko’chib kelishi, aholini «ruslashtirish» siyosati — bularning hammasi Evropa va rus madaniyatini tarqalishiga sababchi bo’ldi. Pochta, telegraf, telefon, elektr, temir yo’llar qurilishi yo’lga qo’yila boshlagani, banklar ochilgani aslida erli xalqni ezish, uni o’zligidan judo qilish orqali amalga oshirildi.
Erli xalqlar orasida mustamlakachilikka qarshi ma’rifatchilik g’oyalari tarqala boshladi, yangi ta’lim-tarbiya shoxobchalari, yangi maktab, maorif, madaniy targ’ibot, jadidchilik harakati rivoj topdi. Mana shunday sharoitda Turkistonda ko’plab ma’rifatchilar etishib chiqdi. Ma’rifatparvarlik mafkurasining ko’zga ko’ringan vakillaridan biri Ahmad Donish (1827-1897) bo’lib, u falsafa, falakiyot, riyoziyot, adabiyot, tarix sohasida asarlar yozgan.
U mamlakatni odilona boshqarish uchun islohot zarurligini uqtiradi. Davlat, olimning nuqtai nazaricha, xalqning manfaatini himoya qilishi, hukmdor esa, bilimdon, aqlli bo’lib o’z atrofidagilar bilan kengashib davlatni idora qilishi lozim. Bunday fikrlar, ijtimoiy-siyosiy qarashlar olimning «Navodirul-vaqoe» va boshqa risolalarida o’z ifodasini topgan. Olimning asarlari o’z tadqiqotchilarini kutmoqda.
XIX asrning ikkinchi yarmida ijod etgan qoraqalpoq shoiri va mutafakkiri Berdaq (1827-1900) «Omongeldi», «Xalq uchun», «Ahmoq podsho», «Yaxshiroq», «Bo’lgan emas», «Ernazarbiy» kabi asarlarning muallifidir. Ushbu asarlarda mutafakkir qoraqalpoq xalqining turmush tarzini, o’sha zamondagi hayotini mohirona tasvirlaydi. Berdaq asarlarida axloq va xulq-odob, nafosat va go’zallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, tenglik, qahramonlik va mardlik, mustaqillik, haqiqat uchun kurash kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlar keng o’rin olgan.
Uning ijtimoiy-falsafiy va axloqiy qarashlari yoshlar ongida ma’naviyat va milliy mafkurani shakllantirishda muhim tarbiyaviy kuchga ega.
Ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalaridan biri Furqatdir (1859-1909). Zokirjon Holmuhammad o’g’li Furqat Qo’qonda dunyoga keladi. U «Ilm xosiyati», «Akt majlisi xususida», Toshkent shahrida bo’lg’on nag’ma bazmi xususida», «Vistavka xususida», «Shoir ahvoli va she’r mubolag’asi xususida» va boshqa ko’plab asarlarida ma’rifatparvarlik g’oyalarini ilgari suradi.
Furqat o’ta murakkab davrning ziddiyatli tomonlarini, mamlakat qoloqligining tub sabablarini haqqoniy idrok qiladi. Bu qoloqlikning asl sababi jaholatda, urush-janjallarda deb bildi. Xon va beklarning o’zaro nizolari, ularning savodsizligi va johilligi, ochko’z va tamagirligi, tekinxo’rligi mamlakat va xalqqa ofat va kulfat keltirayotganini u ko’ra bildi.
Furqat jamiyatdagi salbiy illatlar va adolatsizliklarni bartaraf etishda, ma’rifat, ilm-fan, ta’lim-tarbiya muhim ahamiyatga ega ekanligini chuqur tushunib etdi.
O’sha davr ma’rifatparvarlik harakatining yirik namoyandalari Muqimiy (1850-1903), Zavqiy (1853-1921), Anbar Otin (1870-1914), Hamza (1889-1929) ijtimoiy ziddiyatlar kuchaygan davrda yashadilar. Ular jamiyatdagi illatlarni tanqid qilish bilan ajralib turadilar.
Muqimiy o’z dunyoqarashida erkin jamiyat, insof va adolat, insoniylik, iymon-e’tiqod, erk, barkamol inson haqida fikr yuritdi, adolatsizlik, zo’ravonlikka asoslangan jamiyatni qoraladi.
U «Veksel», «Urug’», «Asrorqul», «Dodxohim», «To’y», «Tanobchilar», «Moskovchi boy» va boshqa xajviy asarlarida ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, o’zboshimchalik va zo’ravonlik, og’ir soliqlarni haqqoniy ravishda tasvirlaydi.
O’zbek adabiyoti va madaniyatining yirik vakili Hamza Hakimzoda Niyoziy dunyoqarashining shakllanishida Fuzuliy, Navoiy, Hofiz, Furqat va Muqimiylarning adabiy merosi muhim rol o’ynadi. Hamza «Maysaraning ishi», «Istibdod qurbonlari», «Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari» va boshqa ko’plab asarlarning muallifidir. U ma’rifat, bilim egallash, baxtli va farovon hayotga intilish g’oyalarini ilgari suradi. Hamza jaholat, bilimsizlik, firibgarlikni qoraladi, rus amaldorlarining yaramas xatti-harakatlarini fosh etdi.
Hamza maktab va maorif ishlarida faol qatnashib, bolalarni bilim egallashi uchun jonbozlik ko’rsatdi, doimo haqiqat uchun kurash olib bordi. Uning ma’rifatchilik g’oyalari ijtimoiy-falsafiy fikr va ma’naviyat rivojiga muhim hissa bo’lib qo’shildi.
Turkistonda ma’rifatchilik harakatining avj olishi jadidchilik g’oyalarining vujudga kelishida muhim o’rin egalladi. Lekin Sho’rolar davrida jadidchilik ko’pincha bir tomonlama talqin qilindi, uning g’oya va maqsadlarini soxtalashtirish va hatto uni millatchilik harakati deb baholash hollari ham bo’ldi. Mustaqillikka erishilgandan so’ng bu harakatni xolisona va ilmiy nuqtai nazardan tadqiq qilish imkoniyati tug’ildi. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari Turkistonda mustaqillik, milliy taraqqiyot uchun, xalqning manfaatlari uchun kurash olib bordilar. Jadidchilik harakatining muhim xususiyati uni milliy-ozodlik harakati va Turkistonda milliy burjuaziyani vujudga kelishi bilan chambarchas bog’liqligi edi.
O’sha davrda jadidchilik harakatining qator vakillari etishib chiqdi. Bular Munavvar Qori, Avloniy, Behbudiy, Fitrat, Cho’lpon va boshqalardir.