Mavzu: yozma nutq me’yorlari yozma nutqning nazariy masalalari reja: Yozma nutq me’yorlari fani, uning maqsad va vazifalari. Yozuv tarixi, turlari, 3

8.Gapda qani, nima, xo‘sh kabi so‘zlar gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmagan holda turli modal ma’no nozikliklarini ifodalashga xizmat qilib, asosiy gapning boshida kelganda, undan keyin, o‘rtasida kelganda, har ikki tomonidan, oxirida kelganda esa undan oldin vergul qo‘yiladi: Qani, polvon bova, davraga chiqing! (T.Murod) Xo‘sh, u yerda nima rohat ko‘rding. (O.) Nima, men go‘dakmidim? (Sh.Xolmirzayev) Men qachon nonu tuz ko‘tarib yovuzlarga peshvoz chiqqan ekanman, qani, ayt! (A.Muxtor) Xo‘sh, nima qilish kerak endi? (Sh.Xolmirzayev) Suvi bir xil, yeri bir xil, lekin ikkita baravarini topib ber, qani? (A.A’zam)
Ba’zan mazkur so‘zlar yonma-yon kelsa, ular ham bir-biridan vergul bilan ajratiladi: Ko‘rganimni aytdim, deysiz. Nimani ko‘rdingiz? Xo‘sh, qani? (T.Murod) Qani, xo‘sh, masalan, choynakning qopqog‘ini ruscha nima deydi? (A.Qahhor).
9.Salomlashish-xayrlashish, tabrik, minnatdorlik, tashakkur, uzrxohlik, ma’qullash, rag‘batlantirish kabi muomala odatlarini bildiradigan so‘z va qoliplashgan birikmalar gap boshida kelsa, undan keyin, o‘rtasida kelsa, har ikki tomonidan, oxirida kelganda esa undan oldin vergul qo‘yiladi: Salom, Amirqul aka, hormang! (O‘.Umarbekov) Xayr, siz bilan kechqurun ko‘rishamiz. (T.Malik) Uzr, tajribasizlik qilibman. (A.Meliboyev) Og‘ayni, tegib ketgan bo‘lsa, uzr, kechiring. (A.Obidjon) Rahmat, do‘stlar, buning hojati yo‘q. (P.Qodirov) Marhamat, keling, o‘rtoq Abdurahmonov! (Sh.Xolmirzayev) Xudoga shukr, qo‘shnilarim tillo odamlar. (T.Malik) Shukur, sog‘, ba’zi ishlar bilan bo‘lib kelolmadi. (A.Qodiriy) Men esam, shukur, yuzdan o‘tdim. (A.Abdullayev).
10. Gapda tasdiq (ha, xo‘p, mayli) va inkor (yo‘q) ni bildiradigan so‘zlar alohida gap yoki gap bo‘lagi vazifasida qo‘llanmagan va boshqa gap bo‘lagi bilan grammatik aloqaga kirishmagan hollarda ular vergul bilan ajratiladi: Anavi qo‘y yetaklab kelayotgan kuyovi Qurbonmikin? Ha, shuyakan! (T.Murod) Xo‘p, xo‘p, Polvonboy, bizniki tig‘iz emas,-dedi Nazar Maxsum. (M.M.Do‘st.) Mayli, yaxshi o‘qish bo‘lsa bora qolsin. (O‘.Umarbekov) Yo‘q, u ertaga uchrashuvga bormaydi. (O.Yoqubov) Sen-ku, mayli, o‘zimiznikisan. (U.Hamdam).
Tasdiq bildiruvchi so‘zlar yonma-yon qo‘llanganda, ular vergul bilan ajratiladi: Ha, mayli, birpiyola choy ichsak ichibmiz-da. (U.Hamdam) Xo‘p, mayli, agar Otani sizning makoningizga olib borsam, yaxshi kuta olasizmi? (O.Yoqubov).
11.Gapda takrorlangan so‘zlar orasiga vergul qo‘yiladi: Oh, siz qadrdonlarim! - deb irg‘ishlardi Petruxa qo‘llarini keng cho‘llarga yozib ko‘rsatib,- Qara, ana yana, ana, ana! (Ch.Aytmatov) Kelib, mana, Farhodning uyqusini buzishibdi, uzr, uzr. (E.A’zam) Rahmat, rahmat, o‘zlari ko‘raversinlar. (E.A’zam) Bas, bas! Buyog‘ini eshiting, opa. (Sh.Xolmirzayev)
12.Muayyan ikkinchi darajali bo‘lakni mazmun va mantiq jihatidan odatdagiga qaraganda kuchli, ta’sirli, emotsional qilib berish, uning ma’nosini izohlash, aniqlashtirish maqsadi bilan mazkur bo‘lak gapda ajratiladi va bunday ajratilgan bo‘laklarning har ikki tomoniga odatda vergul qo‘yiladi (ba’zan ifoda maqsadiga muvofiq tire ham qo‘llanadi): Enaxonning onasi, o‘zi pakana va uning ustiga bukchaygan kampir, o‘yin qilgan bo‘lib, hammani kuldirdi. (Cho‘lpon) Onam uvushgan oyoqlarini uqalagancha orqaga, bola yig‘layotgan tomonga qarab ketdi. (O‘.Hoshimov) Qayerdadir, yaqin joyda, daryo shovullaydi. (O‘.Hoshimov) Haligi yigit, qo‘lida tuguni bor edi-ku, sartarosh, ertaga ta’tilga chiqar ekan. (A.G„ulomov) Nasihatimni, otangning so‘zini, esingda tut. (A.G„ulomov) Kechqurun, yotarpaytda, kampir ikkovini yoniga chaqirib, o‘z fikrini aytdi. (Cho‘lpon).
13.Gapda -(i)b va -gach qo‘shimchasi bilan yasalgan ravishdoshlar o‘ziga tobe boshqa so‘zlar bilan kengayib kelganda, ulardan keyin vergul qo‘yiladi:
Yerga tushib, davraga kirguncha vaqt o‘tdi. (T.Murod) Qaysi bir yil olis bir qishloqdan o‘gay akasi kelib, uch-to‘rt kun qo‘nib ketgan edi. (Cho‘lpon) Siz, axir, men bilan bir shapaloq yerni talashib, shu to‘g‘rida nari-beri bo‘lishib, shu tufayli shaharga kelib qolgan edingiz... (Cho‘lpon). So‘fining baqirishidan so‘ng biroz shoshib turgach, ular yugurgancha uyga kirdilar. (Cho‘lpon) Hech natija bo‘lmagach, uni bo‘shatishga qaror qilindi. (T.Sodiqova). Maydonga to‘rtta nazoratchi kirib kelgach, gazetchilar shaqirlatib suratga tushira boshlashdi. (N.Eshonqul).
Ammo -(i)b qo‘shimchasi bilan yasalgan ravishdoshlar o‘ziga tobe boshqa so‘zlar bilan kengaymagan bo‘lsa, ravishdoshlar odatdagi ravishlar bilan bir xil ma’noviy-grammatik maqomda bo‘ladi va shuning uchun ulardan keyin vergul qo‘yilmaydi: Bo‘ri cholga qarab kulib qo‘ydi. Tomog‘ini qirdi. (T.Murod) Divanda g‘ujanak bo‘lib uxlab yotar edi. (O.Yoqubov) Kotiba ko‘zlarini pirpiratib chiqib ketdi. (A.Namozov).
Shuningdek, -(i)b qo‘shimchasi bilan yasalgan ravishdoshli qurilmalar tilda idiomatik, frazeologik iboralarga aylanib qolgan bo‘lsa, ulardan keyin vergul qo‘yilmaydi: Bugun... yeng shimarib ishlab o‘tirsam, qo‘ng‘iroq bo‘lib qoldi. (A.Meliboyev) Og‘zingga qarab gapir, men Vatan uchun jang qilib edim! (T.Murod) Ammo ko‘zingga qarab ishla. (T.Murod) Zum o‘tmay qo‘lini yuvib chiqdi. (O‘.Hoshimov).
14.Gapda -gan qo‘shimchasi bilan yasalgan va o‘rin-payt kelishigining qo‘shimchasini olgan sifatdoshlar o‘ziga tobe so‘zlar bilan kengayib kelganda, ulardan keyin vergul qo‘yiladi: Men kopincha eski gruzin ko‘shiqlarini eshitganda, o‘zimni shunday yo‘qotib qo‘yaman. (Ch.Aytmatov) Uzoqdan poezdning chirog‘i tushganda, shu sepilgan narsa xuddi yonayotgandek, yo‘l, shpallar, relslar alanga ichida qolgandek tuyuladi. (Ch.Aytmatov) Ular dabdurustdan o‘rinlaridan turishganda, tag‘in xijolat hissi ezdi meni. (Sh.Xolmirzayev) Qosimjon mashinada xotinini bir aylantirmoqchi bo‘lib turganda, eshik taqillab qoldi. (S.Ahmad)
Ammo gapda -gan qo‘shimchasi bilan yasalgan va o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasini olgan sifatdoshlar o‘ziga tobe so‘zlar bilan kengayib kelmagan bo‘lsa, ulardan keyin vergul qo‘yilmaydi: Tisarilayotganda o‘zini birdan orqaga ololmadi. (T.Murod)
Shuningdek, -gan qo‘shimchasi bilan yasalgan va o‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasini olgan sifatdoshli qurilmalar tilda idiomatik, frazeologik iboralarga aylanib dolgan bo‘lsa, ulardan keyin vergul qo‘yilmaydi: Kopam
hovliqavermanglar, kelinni kelganda ko‘r, sepini yoyganda ko‘r. (S.Ahmad) U kun bo‘yi saroydagi dokondan chiqmas, uyga qosh qorayganda qaytardi. (T.Malik) Noinsofning kech kirganda uxlashini qarang! (Cho‘lpon) Bir yilgacha marosimlarni o‘tkazaman deb, qoqqanda qozig‘im, osgandaxurmacham qolmaydi. (S.Ahmad).