Mavzu: yozma nutq me’yorlari yozma nutqning nazariy masalalari reja: Yozma nutq me’yorlari fani, uning maqsad va vazifalari. Yozuv tarixi, turlari, 3

Qo‘shma gapda vergul quyidagi hollarda ishlatiladi:

1. 
   
   Bog‘lovchisiz bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘rtasida alohida mazmuniy munosabatlar mavjud bo‘lmay, bu gaplar bir paytda yoki ketma-ket sodir bo‘lgan (bo‘ladigan, bo‘layotgan) voqea-hodisalarni ifodalasa, odatda ular o‘rtasiga vergul qo‘yiladi: Koklamning sayroqi qushlari tabiat ko‘rinishlarini kuylamoqdalar, ko‘m-ko‘k kokatlar silkinib, qushlarni olqishlamoqdalar. (Oybek) Botirlari kanal qazadi, shoirlari g‘azal yozadi. (H.Olimjon) Sohibqironning bug‘doyrang yuzi xiyol qoraydi, ko‘zlari katta-katta ochildi. (M.Ali) Avval ular bizga yetib olishsin, keyin birga jo‘naymiz. (X.To‘xtaboyev) Sidiqjon to‘xtadi, orqasidan kimdir kelayotgan edi. (A.Qahhor).
   

2. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro ammo, lekin, biroq

   
   

kabi zidlovchi bog‘lovchilar bilan bog‘langanda, bu bog‘lovchilardan oldin vergul qo‘yiladi:Kishnash ko‘rdim, kishnashlar ko‘rdim, ammo ushbuoqshomdagidayini ko‘rmadim. (T.Murod) Endi kopkariniyam kitob qilayotgan emish. Yozishga yozdi, lekin tekshirtirmadi, chora ko‘rdirmadi. (T.Murod) Havo aytarli sovuq emas, biroq kuchsiz izg‘irin badanni junjiktiradi. (T.Malik)

3. 
   
   Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro -u (-yu), -da yuklamalari vositasida bog‘langanda, bu yuklamalardan keyin vergul qo‘yiladi: Zardam qaynadi. Men nima g‘amda-yu, chol nima g‘amda! (T.Murod) Zum o‘tmay qo‘lini yuvib chiqdi-da, mehmonlarni kutib olish uchun shoshildi. (O‘.Hoshimov) Lo‘li yigit Hikmatilloning kaftini chap qo‘liga olib, o‘ng qo‘li bilan sharaqlatib urdi-da, poyezdga qarab yugurib ketdi. (O.Yoqubov). Bu holat mazkur yuklamalardan keyin zidlovchi bog‘lovchilar qo‘llanganda ham saqlanadi: Bu holat
   

shuv etib o‘tib ketdi-yu, lekin kayfiyatimni buzdi. (A.A’zam) Soqchilar yaqinlashayotgan qora sharpani ko‘rishdi-yu, ammo uxlab qolganlarini o‘zlari ham sezishmadi. (T.Malik).

4. 
   
   Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro takrorlangan ayiruvchi bog‘lovchilar (yoyo...; goh..., goh...; dam..., dam... kabi) bilan bog‘langanda, takrorlanayotgan bog‘lovchidan oldin vergul qo‘yiladi: Kurashni asl zo‘r polvonlarga chiqargan-da! Yo yiqitadi, yo yiqiladi! Cho‘zib o‘tirmaydi! (T.Murod) Goh katta shaharlarga borib qolaman, goh daryolarda suzaman. (O‘.Hoshimov).
   

5. Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi gaplar o‘zaro takrorlangan inkor bog‘lovchisi (na..., na...) bilan bog‘langanda, takrorlanayotgan bog‘lovchidan oldin vergul qo‘yiladi: Bor, o‘zimizning kiyimdan kiyib chiq.. Buningni na yoqasi bor, na yengi bor, qayeridan ushlab bo‘ladi? (T.Murod)

   
   
6. 
   
   Ergashgan qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gap bilan chunki, negaki, shuning uchun, go‘yo kabi bog‘lovchilar yoki bog‘lovchi vositalar bilan bog‘lansa, ulardan oldin vergul qo‘yiladi: Men ularni to‘g‘ri yo‘lga solmoqchiman, shuning uchun bu yerla “yo‘ldan urish” degan gap ketmaydi. (Ch.Aytmatov) Yuragim toshib ketyapti, chunki faqat seni o‘ylayman. (Ch.Aytmatov) Tamara sahnada qushday uchadi, go‘yo go‘zal tovus o‘ynab uchadi. (G„.G„ulom).
   
7. 
   
   Ergash gap bosh gapga -ki yordamida bog‘lansa, undan keyin vergul qo‘yiladi: Shuni mamnuniyat bilan ta’kidlaymanki, mening kasb tanlashimga otamning do‘mbirasi sababchi bo‘lgan. (M.M.Do‘st). Men sizga nima gunoh qilib edimki, meni munchalik xor-u zor qilasiz? (T.Murod) Qanday otasanki, o‘z farzandingni bilmaysan? (T.Murod)
   
8. 
   
   Ergash gap bosh gapga deb vositasida bog‘lansa, undan keyin vergul qo‘yiladi: Tishimni tishimga qo‘yaman deb, tilimni tishlab oldim. (T.Murod) Vatan uchun jangga bor deb, qurol berdim qo‘lingga. (H.Olimjon) Yubkaga mos tushsin deb, qora amirkon yo‘g‘onposhnalik tuflisini ham berdi. (O‘.Umarbekov).
   
9. 
   
   Kesimi shart maylidagi fe’l (-sa qo‘shimchasini olgan) bilan ifodalangan ergash gapli qo‘shma gaplarda mazkur kesimdan keyin vergul qo‘yiladi: Polvonlar sovuq qotsa, ana shu cho‘qqa isinadi. (T.Murod) Dunyoda qanday yaxshilik va xayriyatlik bo‘lsa, hammasini shu birgina qizi uchun istar va orzu qilardi. (Cho‘lpon)
   

10. Darak, buyruq gap xarakteridagi ko‘chirma gapni muallif gapidan ajratishda vergul qo‘yiladi. Masalan: - Astrobodda bag‘oyat nomaqbul harakat ro‘y bermish, - dedi Husayn Bayqaro shikoyatlanib. (O.)