Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar 1- topshiriq. Konseptual jadvalni to‘ldiring

Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar

1- topshiriq. Konseptual jadvalni to‘ldiring.

Nutq uslublari	Terminlar	Yozma nutq	Dialek tizmlar	Badiiy vositalar
Badiiy uslub	Ma’lum bir voqealikni badiiy tasvir vosiytalari orqali obrazli ifodalovchi va shu yo’l bilan tinglovchiga estetik ta’sir etuvchi nutq uslubi badiy nutq uslubi sanaladi. Bu uslubda har bir yozuvchining voqealikni badiiy idrok etish ko’lami, ijod usuli, poetic maxorati badiiy nutqning janr xususiyatiga muvofiq tarzda bir-biridan farqlanadi. Shunga ko’ra badiiy nutq uslubi nisbatan keng imkoniyatlarga ega o’ta qamrovli va boy nutq ko’rinishiga egadir.	Badiiy uslubning o’ziga xos xususiyatlari: Obrazlilik va estetik ta’sir etish badiiy uslubning muhim belgisidir. Badiiy uslubning o’ziga xos xususiyati shundaki, unga adabiy tilning barcha imkoniyatlarini o’z ichiga olish bilan birga o’zbek shevalariga, kasb-hunarga oid leksis birliklar, bugungi kundalik iste’moldan chiqib ketgan tarixiy so’zlar ham personajlar nutqi ham ishlatilaveradi.	Badiiy uslub o’quvchida estetik zavq uyg’otadi. Demak badiiy uslub orqali ro’yobga chiqqan nutq ma’lum voqea-hodisa haqida axborot berish (kommunikativ vazifa bajarish)dan tashqari o’quvchiga ta’sir qilish (ekspressiv) vazifani ham bajaradi.	Badiiy uslub uchun obrazlilik, tasviriy ifodalarga boylik xosdir. Badiiy uslubda boshqa uslublar ijtimoiy hayotnig ma’lum bir sohasi doirasida chegaralangan. Badiiy uslub ulardan farqli ravishda, inson amaliy hayotining barcha tomonlarini qamrab oladi. Shuning uchun unda ilmiy uslubning ham, publitsistik usluning ham, so’zlashuv uslubing ham va boshqalarning ham elementlari namoyon boladi
Ilmiy uslub	Daliliy ma’lumotlar asosida chiqailgan ilmiy xulosalarga asoslanuvchi, har bir fan sohasining o’ziga xos atamalarga tayanuvchi, fikrni aniq va mantiqiy izchil shaklda bayon qiluvchi uslub ilmiy uslub sanaladi. Ilmiy uslub daliliy ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar (tartib-qoidalar)ga ega bo’lish, atamalarining keng qo’llanilishi bilan boshqa uslublardan farqlad	Ilmiy uslubnig turlari: Sof ilmiy uslub: sof ilmiy uslub muayyan fan sohasidagi kishilar uchun mo’jallanadi.Shu bois bu uslubda fanning ma’lum sohasiga doir atamalar keng qo’llaniladi.Ilmiy-ommabop uslub:Ilmiy-ommabop uslubda esa fan yutuqlarini keng ommaga yetkazish maqsad qilinadi Shuning uchun bunday uslub publitsistik uslubga yaqinroq bo’ladi. Ma’lum fan sohasiga doir atamalar qo’llanilsa ham lekin bu atamalar xalqqa tushunarli bo’lishi uchun izohlanadi	Sof ilmiy uslubning o’ziga xos xususiyatlari: Sof ilmiy uslubning o’zi ham fan tarmoqlari bo’yicha bir-biridan farq qiladi.Masalan: matematika uslubi bilan tarix yoki adabiyotshunoslik uslubi bir xil emas. Tarix va adabiyotshunoslik uslubi publitsistik uslubga yaqinroq tursa, matematika fanining bayon qilish uslubida eng yuqori	Ilmiy uslub obrazlar, obrazli tasvirlar bilan emas, aniq ma’lumotlarning xolis, ummumlashgan xususiyatlarini ta’riflash, tushunchalarga mos keladigan atamalar bilan ish ko’radi.Kitobxoni his-tuyg’ulariga emas, ongiga ta’sir etadi.
So‘zlashuv uslubi	Kundalik hayotda, oilada, ko’cha-ko’yda,ish joylarida va boshqa joylarda kishilarning fikr almashishi jarayonida qo’llaniladigan nutq uslubi so’zlashuv uslubi sanaladi. So’zlasuv uslubi ikki turga Adabiy so’zlashuv uslubi va Oddiy so’zlashuv uslubiga bo’linadi.	Adabiy so’zlashuv uslubi Ma’lum adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilgan, tartibga solingan so’zlashuv uslubi. Adabiy so’zlasuv uslubi kundalik muloqot uchun xizmat qiladi,o’qitish ishlari, tarbiya va tashviqot shu uslubda olib boriladi, badiiy adabiyot shu uslubda yaratiladi.	Oddiy so’zlashuv uslubi Adabiy til me’yorlariga doimo amal qilavermaydigan erkin muloqot shakli. Kundalik hayotda,oilada, ko’cha-ko’yda, ish joylarida va boshqa joylarda kishilarning fikr almashishida qo’llaniladi. Oddiy so’zlashuv uslubida ba’zan shevaga xos so’zlar,qo’pol, dag’al, so’zlar ham kuzatiladi, lekin ularni qo’llash so’zlovchining madaniy nutq sohibi emasligini ko’rsatadi.	So’zlashu uslubida so’zlar ko’pincha kinoya, piching va qochirmalarga boy bo’ladi. O’brazli emotsional vositalar ko’proq qo’llaniladi. Masalan: G’ayrat qil, shalvirama; Alini qarang , og’zi qulog’ida. So’zlashuv uslubinig har ikkala turi ko’pincha dialaog shaklida ro’yobga chiqadi.Ikki shaxsning o’zaro so’zlashuvi dialogik nutq sanaladi.
Rasmiy uslub	Adabiy tilning yozma shakliga xos bo’lib muayyan nutqiy qolib,qat’iy odat tusiga kirib qolgan shakillarga ega nutq uslubi rasmiy uslb sanaladi. Bu uslub huquqiy qonunchilik va ish yuritish munosabatlari doirasida, ya’niy davlat arboblari o’rtasidagi diplomatic munosabatlarda, idora, korxona, muassasalarning rasmiy ish yuritish jarayonida, shaxslarning ariza,tilxat,ishonch qog’ozi singari ish yuritish qog’ozlarida qo’llaniladi.	Rasmiy uslubning turlari Sof qonunchilik uslubi: qonun, farmon, fuqarolik va jinoiyaktlar, nizomlar uslubi. Idoraviy devonxona uslubi: buyruq, ariza, talabnoma, bildirgi, tafsifnoma,tarjimaiy hol,ishonchnoma dalolatnoma. Diplomatik uslub: nota, bayonotnoma, bitim, konvensiya.	Rasmiy uslubning o’ziga xos xususiyatlari: Rasmiy uslub deyarli yozma shakilda ro’yobga chiqadi. U har qanday tasviriy vositalardan, obrazlikdan xoli bo’ladi. Bu uslubda tilning ikki vazifasi: axborot uzatish va da’vat etish, buyurish vazifasi amalga oshadi.	Bu uslubning ham gramatik va lug’aviy xususiyatlari mavjud: So’zlar o’z ma’nosida qo’llaniladi, ko’pchilikka ma’lum bo’lgan ayrim qisqartma so’zlar ishlatiladi, har bir soxaning o’ziga xos atamalaridan foydalaniladi. Masalan: sud ishida jinoyat, hukm,qonun.
Publitsistik uslub	Ommaviy axborot vositalari (gazeta-jurnal, radio, televideniya) uslubi,Oliy Majlis yig’inlarida, turli xil anjumanlarda qo’llaniladigan nutq uslubi publitsistik uslubdir. Publitsistika davrning eng muhim dolzarb masalalarini o’quvchilarga,tinglovchilarga, tomoshabinlarga gazeta-jurnal, radio, televideniya orqali yetkazish,ommani jonlantirish, kishilarning ongiga atrofda sodir bo’layotgan voqealarni singdirish, ularning ijtimoiy qarashlarini shakillantirish	Publitsistik uslubning og’zaki shakli Radio-televideniya chiqayotgan siyosiy sharhlovchilar, notiqlarning nutqlari. Publitsistik uslubning yozma shakli Ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag’ishlangan boshqa maqolalar, felyeton, pamfletlar, murojatnomalar,chaqiriqlar, dekloratsiyalar.	Publitsistik uslubning o’ziga xos xususiyatlari: Bu uslubning muhim xususiyati axborot berish va ta’sir etish bo’lib, soddalik, ta’sirchanlik, tushunarlilik, adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilishdir. Publitsistik nutqda ta’sirchan so’z va birikmalardan , maqol va hikmatli so’zlardan ham foydalaniladi.	Publitsistika bir qancha janrlarga ega. Har qaysi janrning o’zi masalan gazeta, radio, televedeniyeda beriladigan reportajlar uslub va uslubiy vositalari hamda o’zida berilayotgan reportaj, pampflet, felyeton kabi nutqiy vositalar jihatdan farqlanadi. Shunga qaramay, ularning hammasi bir ummumiy belgi asosida publitsistik nutqning turli ko’rinishlari hisoblanadi.

1- mashq.Matnni ko‘chiring. Qaysi nutq uslubiga mansub ekanligini va o‘ziga xos uslubiy vositalarini aniqlang.

Atomlar kimyoviy bo‘lin maydigan zarralardir. Bir xil turdagi atomlardan tashkil topgan oddiy moddalar deyiladi. Ularga vodorod va kisloroddan tashqari grafit, oltingugurt hamda barcha turdagi metallar: temir, mis, magniy va boshqalar kiradi. Har xil turdagi atomlardan tashkil topgan moddalar murakkab moddalar deyiladi. Suv, karbonat angidrid, mis (II) oksidi shular jumlasidandir.

Qaysi nutq uslubiga mansub ekanligi:

Bu matn ilmiy uslubning ichidagi sof ilmiy uslubga mansub.

O‘ziga xos uslubiy vositalari:

Atomlar, kimyoviy, zarralardir, moddalar, vodorod, kislorod, atomlar, grafit, oltingugurt, metallar, temir, mis, magniy, suv, karbonat angidrid, mis (II) oksidi.

2- mashq. Matnni o‘qing, uni uslubiy jihatdan tahlil qiling. Gaplarni qaysi nutq uslubiga mansubligini va o‘ziga xos uslubiy vositalarini aniqlang.

Ultra tovushlar kashf etilgunga qadar har qanday tovushni qabul qilish vositasi insonning eshitish a’zosi bo‘lgan quloq deb hisoblangan. Tovush to‘lqinlarining vujudga kelishi va tarqalishi bilan bog‘liq hodisalar akustik hodisalar deb yuritiladi. Hozirgi paytda tovushning havodagi tezligi normal sharoitda 33m/sekundga teng bo‘lsa, suvdagi tezligi 1500 m/sekund, po‘latda esa 6000 m/sekund ekanligi o‘lchov asboblari yordamida aniqlangan.

Gaplarni qaysi nutq uslubiga mansubligi:

Bu matn publitsistik uslubning yozma shakliga mansub.

O‘ziga xos uslubiy vositalari:

kashf etilgunga qadar, har qanday, qabul qilish, vositasi, vujudga kelishi va tarqalishi, teng bo‘lsa, ekanligi o‘lchov asboblari yordamida aniqlangan.

3- mashq. Quyidagi so’zlar asosida ilmiy matn tayyorlang. Tayyorlamaningizda qo’llanilgan til vositalarini toping va tahlil qiling.

Til, nutq, madaniyat, kishilar ongi, tafakkur, tushuncha, borliq, ijtimoiy,hodisa, tabiiy, jarayon, soflik, aniqlik to’rilik, maqsadli, bilish, o’rganish, odob, aql, mantiqiylik, izlanish, o’qish, og’zaki, yozma, shakl, iborat.

Nutq matnning tashqi ko’rinishi. Til ishlatish odam madaniyatiga chuqur singan. Til kishilar ongini va o’ylagan so’zlarini ommaga taqdim etuvchi vosita. Til tafakkur qilishga undaydi. Til biror fan to’grisida tushuncha beradi. Til- borliq demakdir. Til jamiyatning aloqa almashuv quroli sifatida jamiyat bilan uzviy bog’liqdir. Til ijtimoiy harakterga ega, chunki u jamiyat taraqqiyoti, mehnat faoliyati jarayonida yuzaga keladi.

2- topshiriq. Klaster usuliorqali ilmiy uslub janrlarini ko’rsating.

Hisobot



Ilmiy uslub

Monografiy



Insholar

Disertatsiya

Maqollalar


3- topshiriq. Termin so’ziga sinkveyn tuzing.

1.Bir so’z

2.Ikkita sifat

3. uchtafe’l

4. To’rtso’zdaniborat gap

5. Birinchiso’zgasinonim

Уй вазифаси.

4- mashq. Quyidagi matnni o’qing. Uni ma’no jihatdan qismlarga ajrating va reja tuzing.

Matndagitayanchso’z,iboravaterminlarniyozibchiqing.

Tayanchso’zlar:ekologiya,texnikataraqqiyoti,tabiat, ... .

Ekologik muammolar

Aholi sonining yildan yilga oshib borishi sanoat va transportning rivojlanishi, fan -texnikaning taraqqiy etishi, insonning biosferaga ko‘rsatayotgan ta’sir doirasini kengaytirib bormoqda. Bu esa o‘z navbatida u yoki bu ekologik muommolarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda.

Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko‘rsatayotgan ta’siri bilan bog‘liq holda tabiatning insonga aks ta’siri, ya’ni uning iqtisodiyotiga, hayotida xo‘jalik ahamiyatiga molik bo‘lgan jarayonlar, tabiiy hodisalar bilan bog‘liq (stixiyali talofatlar, iqlimning o‘zgarishi, hayvonlarning yalpi ko‘chib ketishi va boshqalar) har qanday hodisa tushuniladi. Ekologikmuammolar 3 guruhgabo‘linadi.

1. Umumbashariy (global)

2. Mintaqaviy (regional)

3. Mahalliy (lokal)

Dunyo bo‘yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen yoki sof antropogen hodisalar umumbashariy muammolar deb qaraladi. Ana shunday umumbashariy muammolarga ba’zi bir misolar keltirish mumkin:

Ozon qatlamining siyraklanishi. Ozon qatlami atmosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi, u iqlimga va yer yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Ozon quyosh nurlari ta’sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo‘ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib olib, yer yuzidagi tirik organizmlarni himoya qiladi. Ultrabinafsha nurlarning ortishi tirik organizmlarga salbiy ta’sir etadi. Ultrabinafsha nurlar ta’sirida nurlanish odamlarda terining kuyishiga olib keladi. Bugungikundaterirakibilankasallanishushbunurlarta’siridakelibchiqayotganligianiqlangan.

Chuchuksuvmuammosi.Chuchuksuvningbiosferadagirolijudakatta.Gidrosferadachuchuksuvmiqdorijudaozbo‘lib, u 2,8 % nitashkiletadi. Chuchuksuvzahirasiasosanqutblardagimuzliklardir.

Jamiyatningrivojlanishibilanaholiningchuchuksuvgabo‘lgantalabiortibbormoqda. Bizningasrimizdachuchuksuvdanfoydalanish 7 martaortgan. Yiliga 3 – 3,5 km3 suvsarflanmoqda. XXI asrgaboribushbuko‘rsatkich 1,5 – 2 martaortishimkonigaega. Daryolarningumumiyyillikoqimiyeryuzibo‘yicha 50 ming km3. Ammo bundayfoydalanishdachuchuksuvyetishmasligianiq.

Qurg‘oqchilmintaqalardadaryolardanto‘liqfoydalanilgandaularningsuviyetmayqolmoqda. 1980 yillardabundayholatAfrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksikadavlatlari, Nil, Sirdaryo, Amudaryovaba’zibirboshqadaryolardakuzatilaboshlandi. Daryolarningsanoatvamaishiyzaharlimoddalarbilanifloslanishio‘sibbormoqda. Sanoatyiliga 160 km3 sanoatoqovasuvlarinidaryolargatashlaydi. Bu ko‘rsatkichdaryolarningumumiysuvmiqdorining 10 % ni, ba’zirivojlanganmamlakatlarda 30 % nitashkiletadi. Daryotozasuvlaridayildanyilgaharxileriganmoddalar, zaharlikimyoviymoddalarvabakteriyalarningmiqdoriortibbormoqda.

Tiriktabiatdagio‘simlikvahayvonturlarisoniningqisqarishimuammosi. Yeryuzidagihayotnita’minlashdao‘simliklardunyosi, ayniqsa, o‘rmonlarningahamiyatibeqiyosdir.Hozirgivaqtdayeryuziquruqligining 25 % nio‘rmonlartashkiletadi. Ularshimoliyyarimshardavatropikmintaqalardatarqalgan. Biroqhozirgikundao‘rmonlarningholatiniyaxshi deb bo‘lmaydi. Chunki, haryili 3 mlrd.m3hajmdao‘rmonlarqirqilmoqda. FAO ma’lumotlarigako‘rabuko‘rsatkichyaqinyillarorasida 1,5martagaortishimumkin.

Insoniyatni, ayniqsa, tropikvasubtropiko‘rmonlarmuammositashvishgasolmoqda. U yerlardayiligadunyomiqyosidagiqirqilishikerakbo‘lgano‘rmonlarningyarmidanko‘pikesibtashlanmoqda. 160 mln.gektartropiko‘rmonlarvayronbo‘lgan, atigayiliga 11 mln. gektarmaydontiklanmoqda. Floraningkamayibketishi «Qizilkitob» yaratilishigasababbo‘ldi.

Matn yuzasidan savollar:

1. 
   Matn mazmuni haqida qanday fikrdasiz?
   

Javob: Matn mazmunini to’la yoritib bera olgan. Muammolar to’g’risida tavsiyalar berilgan. Matnda ummumbashariy (global), mintaqaviy (regional), mahalliy (local) guruhlarni tanishtirib o’tilgan (urush va tinchlik muammosi).

2.Ekologik muammolarning qanday guruhlarini bilasiz?

Javob:

1.Ekologik harakat hamda uning qonunchilik palatasi.

2.Ekologik partiya.

3.Iqtisodiy va ijtimoiy kengash (EKOSOS).

4.BMT ning ixtisoslashtirilgan tashkilotlari.

5.YUNESKO – madaniy, fan va maorif bo’yicha xalqaro tashkilot.

3. O’zbekiston hududida ularning qaysi turlari kuzatiladi?

Javob:

Ekologik harakat hamda uning qonunchilik palatasidagi deputatlik guruhi va ekologik partiyalar kuzatiladi.

4-topshiriq.“Qanday?”sxemasinito‘ldiring

Davrimizning qanday global muammolari bor? Ularni qanday bartaraf qilish mumkin?

Qanday?Yer yuzasida tinchlikni taminlash va yalpi qirg’in urushlarning oldini olish



Davrimizning qanday global muammolari bor?



Qanday? Atrof –muhitni samarali muhofaza qilish(ekologik muammo)



Qanday? Azon qatlatlamining siyraklashishi (ekologik muammo)



Qanday? Aholi soni ortib borishi bilan ishla chiqarish rivojlanishi mutanosibligiga erishish(demogarafik muammo


Vizual axborotlar.

Biz qanday ko'ramiz: visual munosabatlar. Har safar biz ma’lumotlarni ko'rish orqali qabul qilganimizda, o'zimiz ko'rayotgan narsalarning o'xshash va farqli tomonlarini aniqlashga harakat qilamiz. Buning yordamida obyektlarni obrazlar orqali ajratish mumkin, balki ularning ahamiyatini ham tushunish mumkin.Masalan, ranglardagi farq oldimizda 2 ta turli obyekt borligini anglatadi, masshtablardagi farq shuni anglatadi-ki, bir obyekt boshqasiga nisbatan bizdan uzoqroqda joylashgan va h.k. Obyektlar o'rtasidagi munosabatni bizning miyamiz tahlil qilgandan keyin, obrazning barcha qismlarini yaxlitlaymiz hamda nimani ko'rayotganimizni tushunamiz.

Bu jarayon bizning obyektlarni ko'rish yordamida guruhlash qobiliyatimiz yordamida yanada tezlashadi. Biz o'simlik bargini kuzatayotganimizda, atrofdagi obyektlarni, (xuddi shunday rang, shakl, o'lcham va holatda) birgalikda guruhlanadi, bu bilan “ko'lmak” tushunchasi yaratiladi. Shu bilan birga biz barcha o'simliklarni bir-biri bilan taqqoslaymiz.

Qabul qilishning bu prinsiplari biz axborotni qanday guruhlashni tushunishimiz uchun kalit vazifasini o'taydi.Masalan, yonma-yon joylashgan obyektlar sifatida, biz ularni yaqinlik belgisi yordamida guruhlaymiz, xuddi shunday bir xil obyektlarni o'xshashlik belgilari bilan guruhlaymiz.

Yaqinlik, o'xshashlik, oradagimasofa, tugallanganlik. Ammo, visual axborotning psixologik jihatlarini tushunish samarali visual obraz yaratish uchun yetarli emas. Buning uchun biz quyidagilarni tushunishimiz zarur:

- Bu jihatlarni (aspektlarni) biz o'z ishimizda qanday ishlatishimiz mumkin?

- Qanday vositalar yordamida obyektlar har xil bo'ladi?

Variantlar ko ‘p bo‘lishiga qaramay, obyektlarga visual tasvir berishning 5 ta bosh kategoriyasi mavjud:

Bu kategoriyalardan biri bo'yicha obyektning o'zgarishi visual contrast yaratadi. Ikki obyekt o'rtasidagi contrast qanchalik kuchli bo'lsa, ularni 2 ta alohida o'zaro bog'liq bo'lmagan obyektlar sifatida qabul qilinadi.

Boshqa elementlar “iyerarxiyasi" butun kompozitsiya bo'ylab ko'z yuritadi, syujetga o'z qo'shimchalarini kiritadi.Har bir elementning holati ko'rayotgan shaxsga yaxlit kartinada bu elementning muhimlik darajasi to'g'risida axborot beradi.

Sirkning visual jihatdan dominant bo'lgan reklama plakatidagi eng qiyin element – bu artistlar va sarlavhani tasvirlashdir. U umumiykartina yaratadi, ya’ni – shaharga sirk keldi. Kamroq darajada dominant bo'lgan yangiroq elementlar – biletning narxi va namoyish ishtirokchilarning ro'yxati. Agar iyerarxiya boshqacharoq bo'lsa, ko'pchilik shaharga sirk kelganini tushunmagan bo'lar edi.Tartibga solingani yerarxi yana faqat axborotni qabul qilish tartibini belgilaydi, balki sahifaning tarqoq elementlarini birlashtirishga ham yordam beradi. Shunday qilib, tartib va balans tuyg'usi paydo bo'ladi. Vizual iyerarxiyasiz ^^ sahifaning har bir element ifoydalanuvchining diqqatini tortadi, natijada tarqoq e’tibor yo'qoladi. U yoki bu elementning iyerarxiyasidagi holati siz nimani aytishni xohlayotganingizga bog'liq bo'ladi.

Sahifaning u yoki bu elementi yukini kamaytiramiz.Bu bilan biz sahifani ko'rayotgan shaxsning diqqatini jalb qiladigan yo'lni belgilaymiz. Elementning visual og'irligi o'ziga qaratilgan ko'z qarashning e’tibordarajasi yoki qiziqarliligi bilan o'lchanadi.

Masalan, qizil rangli yirik sarlavha, oq fon bilan ko'proq contrast paydo qiladi (ochkulrang nuqtaga nisbatan). Qizil sarlavha ko'proq og'irlikka ega, chunki u birinchi bo'lib qarayotgan shaxsning diqqatini jalb qiladi. Ammo u chapdagi suratdan ko 'ra ko 'proq diqqatni ushlab tura olmaydi.