Мавзу: Zamonaviy global iqtisodiy muammolar Илмий раҳбар: Худайбердиев. У бажарди: Азадов Алишер Атабекович. Тошкент – 2023 Mundarija

GLOBAL YECHIMNING O'ZARO BOG'LIQ TABIATI



Muammolar

Inson taraqqiyotining global muammolari bir-biridan ajralib turmaydi, balki ularni hal qilish uchun mutlaqo yangi, kontseptual yondashuvlarni talab qiluvchi birlikda va o'zaro bog'liqlikda harakat qiladi. Global muammolar yo'lida bir qator to'siqlar mavjud. Dunyo xalqlari tomonidan qabul qilingan global muammolarni hal qilish choralari ko'pincha iqtisodiy va siyosiy jihatdan qurol-yarog'lar, mintaqaviy, siyosiy va harbiy mojarolar bilan bloklanadi. Bir qator holatlarda ayrim global muammolarni amalga oshirish rejalashtirilgan dasturlarni resurs ta'minoti bilan bog'liq. Ayrim global muammolar dunyo xalqlari hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklardan kelib chiqadi.

Jahon hamjamiyati tomonidan global xarakterdagi ziddiyatlarni chinakam insonparvarlik bilan hal etish uchun zarur shart-sharoit va imkoniyatlar yaratilmoqda.
Jahon iqtisodiyoti tizimini tashkil etuvchi barcha davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish yo'lida global muammolar hal etilishi kerak.[10, p. 650]
Zamonaviy global muammolarning ko'lami va keskinligi hukumatlar, siyosiy partiyalar, dunyoning barcha mamlakatlaridagi ijtimoiy harakatlarning sa'y-harakatlari, konstruktiv va qat'iy harakatlari talab etiladi. Uchinchi ming yillikning arafasida barcha mamlakatlar va xalqlarning omon qolish va rivojlanish yo'lidagi ijodiy hamkorligi ustuvor vazifa bo'lishi kerak. Yangi siyosiy fikrlash shakllanishi, odamlarning turmush tarzi va ongida to'ntarish bo'lishi kerak. Agar bu shaxsning iqtisodiy (moddiy) manfaatlariga, ayrim odamlar guruhlariga va hatto butun davlatlarga ta'sir qilsa, bu to'ntarishga qanday erishish mumkin? Pentagon, agar qurol-aslaha unga ajoyib foyda keltirsa, jamoat manfaati uchun qurol-yarog'dan voz kechishi mumkinmi? Agar ular elektr taqchilligini boshdan kechirsa, sobiq SSSR mamlakatining xavfli atom stansiyalari yopiladimi? Rossiya, Belarus va Ukraina fuqarosi, agar u butun hayotining orzu bo'lsa, atmosferani ifloslantiradigan eski chet el avtomobilini sotib olishni to'xtatadimi? Savollar, savollar, savollar!
Bugungi dunyoda global muammolarni hal qilishda ikkita haqiqiy pozitsiya mavjud. Ulardan birinchisi yuqori rivojlangan davlatlarning pozitsiyasidir. Quyidagi nuqtalarga tushadi:
a) global muammolarni hal qilish rivojlangan mamlakatlarning manfaatlarini buzmaydigan shakllarda amalga oshirilishi kerak, ammo bu maksimal foyda olishga yordam beradi;
b) resurslarni ta'minlash muammolarini hal qilish boshqa mamlakatlarning xom-ashyo va energiya manbalari zahiralari hisobiga amalga oshirilishi kerak, bu esa rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun agrar-xom-ashyo komplekslarining qo'shimchalari sifatida bir tomonlama rivojlanishini qo'llab-quvvatlaydi;
C) rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat muammosini hal qilish, ularning siyosiy tuzilmalariga bosim o'tkazishga imkon beradigan bunday hajm va shakllarda muayyan yordamga tayanishi kerak;
D) ekologik muammolar butun insoniyat, shu jumladan kam rivojlangan davlatlar tomonidan hal qilinishi kerak.
Ikkinchi pozitsiya insoniyatning texnik va intellektual imkoniyatlarini hayotni qo'llab-quvvatlash muammolarini hal qilish uchun yo'naltirishni nazarda tutadigan yangi siyosiy fikrlashning haqiqatlariga asoslanadi. Barcha xalqlarning manfaatlarini, ularning xohish – irodasini adolatli va insoniy asosda hisobga olish, bugungi va kelgusi avlodlarning ehtiyojlarini hisobga olish-bu sayyoramizning barcha xalqlari hidoyat qilishi kerak bo'lgan mezondir. Yer tabiatining birligi ekologik falokatni bartaraf etadigan resurslardan oqilona foydalanishga universal yondashuvni talab qiladi. Ushbu maqsadga erishishning asosiy sharti-qurol-yarog'ni to'xtatish, harbiy xarajatlarni fuqarolik ishlab chiqarishga yo'naltirish, tabiiy muhitni Sayyora miqyosida tiklash.
Yana bir shart-har tomonlama hamkorlik, manfaatlarni o'zaro hisobga olish, ilm-fanni rivojlantirish va barcha xalqlarning yutuqlari bilan boyitishdir.
Bugungi kunda butun insoniyat o'z davlatlarining siyosatini, hayot amaliyotini qayta ko'rib chiqishi, ularning resurs imkoniyatlarini qayta ko'rib chiqishi kerak. Bugungi kunda sayyoramizda yashayotgan barchamiz "inson-jamiyat – tabiat" tizimida o'z rolini yangicha tushunishimiz va kelgusida hayotni qo'llab – quvvatlash istiqbollarini tushunishimiz shart. Bu turli darajalarda xalqaro hamkorlikni kengaytirish asosida amalga oshirilishi mumkin.
Global muammolarni hal qilishda xalqaro tashkilotlar, birinchi navbatda, Birlashgan Millatlar tashkiloti (BMT) alohida o'rin tutadi. BMT tinchlikni saqlash, xalqaro xavfsizlikni mustahkamlash va qurolsizlanish masalalarini hal etish bilan bir qatorda global muammolarni hal etish uchun zarur bo'lgan xalqaro iqlimni yaratishga ko'maklashadi: atrof-muhitni muhofaza qilish, oziq-ovqat muammosini hal qilish va boshqalar.
Birlashgan Millatlar tashkilotida atrof-muhitni muhofaza qilish 1972 yilda tashkil etilgan maxsus UNEP tashkiloti tomonidan amalga oshiriladi. Uning faoliyatining asosiy yo'nalishlari quyidagilardan iborat:
- atmosfera, suv resurslari, hayvonot dunyosini muhofaza qilish;
- cho'llanish va tuproq erroziyasiga qarshi kurash;
- har xil energiya turlarining atrof-muhitga ta'sirini baholash;
- global monitoringni amalga oshirish (tabiiy muhit holatini kuzatish bo'yicha jahon xizmati);
- tabiatni muhofaza qilish ta'limini rivojlantirish va kadrlar tayyorlash.
Oziq-ovqat muammolari: BMT – FAO maxsus tashkiloti, Jahon oziq-ovqat kengashi, BMT iqtisodiy va ijtimoiy kengashi va uning mintaqaviy komissiyalari va boshqa tashkilotlar bilan shug'ullanadi. Ular jahon oziq-ovqat holatini kuzatib, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirishga ko'maklashadilar, boshqa masalalarni hal qiladilar.
Xalqaro tashkilotlar energetika muammosini hal etishda ham muhim rol o'ynaydi. Ular orasida BMTning atom energiyasi bo'yicha xalqaro agentligi (IAEA) va boshqa tashkilotlar bor. Ularning faoliyati nafaqat energetikani rivojlantirishning hozirgi masalalarini hal etishga, balki uning global rivojlanish muammolari bilan ham bog'liq. Ular tomonidan tayyorlangan prognozlar kelajakda energiya ta'minotini va energiya iqtisodiyotini rivojlantirish bo'yicha mumkin bo'lgan qarorlarning oqibatlarini to'liq tasavvur qilish imkonini beradi.
Zamonaviy dunyodagi muayyan muammolarni hal qilish yoki hal qilishga yordam beradigan bir qator boshqa xalqaro tashkilotlar va ijtimoiy harakatlar mavjud.
Global muammolarning tahlili shuni ko'rsatadiki, insoniyat butun dunyo taraqqiyoti faqat yangi siyosiy fikrlash va dunyoning barcha mamlakatlaridagi sa'y-harakatlar va vositalarni birlashtirish orqali amalga oshirilishi mumkin bo'lgan chiziqqa yaqinlashdi.
Yangi siyosiy fikrlash nafaqat xalqlar va davlatlar mavjudligiga yangi nuqtai nazar emas. Bu insoniyat va yer sayyorasi mavjudligiga yangi nuqtai nazar.
Xulosa

Xulosa qilib aytganda global pandimiya davrida barcha mamlakatlar iqtisodiyoti inqiroz davrini boshdan kechirdi hamda bu inqiroz o’z riski bilan barcha davlatlarni iqtisodiy qattiy choralar ko’rishiga olib kedi. Shu o’rinda har bir davlat epidemiya boshlangan davrdan boshlab qattiy karantin joriy etdi, aholining uyda bo’lganligi iqtisodiy qatlam tadbirkorlik faolyatlarini to’xtatilganligi, chegaralar yopiq qolganligi mamlakatlarga iqtisodiy xavflar tug’dirdi. Aholini karantin vaqtida to’lov qobilyati pasayganligi, iqtisodiy faolyat sekinlagani sababli banklar o’z likvidligini taminlanishi va pul kredit siyosati amal qilishi katt risk ostida bo’ldi. Shu bilan bir qatorda davlatlar choralar ko’rishdi bujjet va jamg’armalardan pul ajratishdi. Bu davrda pul kredit siyosatini to’g’ri va oqilona amalga oshirish juda ham muhum bo’lgan jihat. Bu borada davlatimizda epidimiolagik vaziyatni hisobga olgan holda kredit imkoniyatlar tadbirkorlarga berildi bank faolyatida risk yuqori bo’lib ketmasligi uchun Markaziy Bank hamda tegishli vazirliklar tomonidan choralar ko’rildi. Pandemiya davrida narxlar barqarotligini taminlash, yuqori infilatsiyani oldini olish hamda pu kredit siyosatini oqilona amalga oshirish juda ham muhum bo’ldi va bu davrda mamlakatimiz davom etayotgan pandemiya va unga qarshi choralarni muntazam amalga oshirib kelmoqada. Xalqaro moliya tashkilotlari barcha davlatlarga kredit mablag’lari orqali ko’mak berdi. Pandemiya davrida infilatsion targetlash tizimiga o’tishimiz bub u davrdagi murakkab ishlardan biridiz. 2020- yil davrda jahon iqtisodiyoti -4.4 daraja pasayganligi pragnoz qilindi. Tadbirkorlik faolyati -5.8 darajaga pasayganligini ko’rishimiz mumkun. 2021 yilda jahon iqtisodiyoti 5.2 darajaga o’sishi prognoz qilingan. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasida ham iqtisodiy rivojlanish yuqori bo’lishi kutilgandir. Pul-kredit siyosatini rivojlantirishning hozirgi bosqichida zamonaviy pul-kredit instrumentlarini joriy etish, amaldagilarini takomillashtirish va ularning ta’sir mexanizmini mustahkamlash, shuningdek ichki iqtisodiy cheklovlarni bartaraf etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirishga ustuvor ravishda e’tibor qaratiladi.

Milliy iqtisodiyot xususiyatlarini inobatga olgan holda, pul-kredit siyosati rejimlarining o‘ziga xos jihatlari va ta’sirchanligi tahlili o‘rta muddatli istiqbolda Markaziy bankning ustuvor maqsadi sifatida narxlar barqarorligiga erishish vazifasiga inflyatsion targetlash rejimi juda mos kelishini ko‘rsatmoqda. Shundan kelib chiqqan holda, pul-kredit siyosatini amalga oshirishning tamoyil va usullarining inflyatsion targetlashga bosqichma-bosqich yo‘naltirish uchun zaruriy huquqiy asoslar va tayanch iqtisodiy sharoitlar yaratildi.
Xususan, valyuta siyosatining liberallashtirilishi va bozor sharoitlarida almashuv kursining shakllanishini ta’minlash bo‘yicha choralar, Markaziy bankning ustuvor maqsadlari va amaliy mustaqilligini aniq belgilanishi, pul-kredit siyosatini amalga oshirishning faol bosqichiga o‘tilishi, inflyatsiyani hisoblash va baholash usullarini takomillashtirilishi, shuningdek shaffoflikning oshirilishi va kommunikatsion siyosatning kuchaytirilishi kabi amaliy choralar inflyatsion targetlashga o‘tish uchun asosiy sharoitlarni yaratadi.
Shu bilan birga, mavjud xatarlar va to‘siqlar inflyatsion targetlash rejimini joriy etish vazifasining bajarilishini qiyinlashtiradi. Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosati sohasining barcha jihatlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni talab etadi. Bu esa, o‘z navbatida, uzoq muddatli istiqbolda barqaror iqtisodiy o‘sishning asosi bo‘lgan makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda sifat jihatdan yangi bosqichga o‘tilishini anglatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:

1.Makroiqtisodiyot. Darslik. - T.: TDIU, 2004, 240 b.

2. Yo’ldoshev Z., Qosimov M.S. Makroiqtisodiyot asoslari. T: «O’qituvchi»,1994
3. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha
harakatlar Strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi


Foydalanilgan internet saytlari

www.O'zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo'mitasining rasmiy sayti.

www.O'zbekiston Milliy axborot agentligi.
WWW.bamm .ru
WWW.edu.uz