Chizma 3.10. O‘zbek tilida tashqi ko‘rinishni ifodalashdagi kognitiv modellar:
Tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z
Rang Tana qismi
Shakl Hayvon
Tana qismi Tana qismi
Hayvon bilan tana qismi konseptlarining umumlashmasidan qirg’iyburun – burun va echkisoqol – soqol nomiga oid differensial semalar mavjuddir. Rang va tana qismi konspetlarining birikishi natijasida qorqosh –qosh, oqsoqol– soqol kabi farq qiluvchi semalar natijasi yaqqol namoyon bo‘ldi. Shakl va tana qismida kattaog’iz – og’iz, qirraburun – burun, nomining differensial semalari o‘z aksini topdi.
Ingliz va o‘zbek tillarida tashqi ko‘rinishni ifodalovchi qo‘shma so‘zlarning kognitiv xususiyatlari orasida tana qismi dominant variant ekanligini kuzatdik. Bundan tashqari biz ularning semalarini tahlil qilib kognitiv modellar natijasini kuzatganimizda ingliz tilida narsa va tana qismi kognitiv modeli mavjud bo‘lib, bunday model o‘zbek tilida yo‘qligi bilan farqlandi.
Qush nomi – arxisemasi ingliz va o‘zbek tillaridagi eng produktiv hisoblanadi. Qush nomini ifodalash arxisemasi orqali vujudga kelayotgan qo‘shma so‘zlarning kognitiv modeliga quyidagilar kiradi:
1. Rang+tana qismi= qush nomi
2. Hayvon+hayvon=qush nomi
3. Sifat + inson nomi=qush nomi
Quyidagi sxemada ingliz tilidagi qush nomi arxismeasidan vujudga kelgan integral semalarni ko‘rishimiz mumkin (qarang: chizma 3.11)
Chizma 3.11. Ingliz tilida qush nomini ifodalashdagi kognitiv modellar
Qush
nomi
Rang Tana qismi
Sifat Hayvon
Inson nomi Hayvon
Yuqoridagi sxema bizga shuni ko‘rsatadiki, ingliz tilida qush nomi arxisemasidan quyidagi komponentlari vujudga keldi:
Hayvon
Tana qismi
Rang
Sifat
Inson nomi
Rang va tana qismining umumlashmasidan Black– eared Cuckoo – kakku, Grey – head Albatross –albatrossi, nomiga oid differensial semalar mavjud. Hayvon va hayvon umumlashmasidan Fox sparrow – chumchuq, fish crow– qarg’a kabi qushning differensial semalar guruhi mavjud bo‘ldi. Sifat va inson nomi konseptlarining qo‘shilishidan Little Elvis, Little Jimmy chumchuq nomlarining differensial semalar bor. Demak yuqoridagi qush nomi arxisemasidan paydo bo‘lgan kognitiv modellar integral semalar paydo bo‘lishiga asos bo‘lgan. Integral semalarning natijasi o‘laroq biz ularning aynan qaysi qush turiga kiruvchi tahlilni differensial semalarda kuzatdik. O‘zbek tilida bunday kognitiv modellar natijasida yuzaga kelayotgan integral semalarning komponentlari mavjuddir. Ingliz tilidagidan biroz kamroq bo‘lsada, ammo eng produktiv usulga kiruvchi semalarni quyidagi jadvladan kuzatishimiz mumkin (qarang: chizma 3.12)
Do'stlaringiz bilan baham: |
