Mavzuning maqsadi

MIKROORGANIZMLARNING NAFAS OLIShI 
Oksidlanish protsessining eng takomillashgan formasi va hayot uchun zarur 
bo‘lgan energiya ajratadigan prossss bu nafas olishdir. Har bir tirik organizmga xos 
nafas olish tipi muayyan protsessga xizmat qiluvchi fermentlar yirindisiga borliq. 
Nafas olish protsessida shakarlar, oqsillar, yog‘lar yoki hujayradagi boshqa zapas 
moddalar havo kislorodshshng ishtiroki bilan oksidlanadi, oqibatda karbonat 
angidrnd bnlan suv hosil bo‘ladi. Protsessda ajralib chiqqan energiya 
mikroorganizmlarning hayot faoliyati uchun, o‘sishi va rivojlanishi uchun sarf 
bo‘ladi. 
Nafas olish protsessini quyidagi tsnglama bilan ifodalash mumkin: 
C
6
H
12
O
6
+ O
2
= 6SO
2
+ 6N
2
O + 2,8710« J 

---

Yuqoridagi tenglamadan ko‘rinib turibdiki, nafas olish protsessida ko‘p 
miqdorda energiya ajralar ekan, lekin u ozozdan ajraladi. Uning bir qismi ATFda 
to‘planadi, zarur bo‘lgan vaqtda ATF parchalanadi va xayot uchun zarur energiya 
ajraladi. Nafas olish protsessnda sodir buladigan fermentativ reaksiyalar 
hayvonlarda, o‘simliklarda, ko‘pchilik mskroorganizmlarda bnr xilda boradi. Nafas 
olish protsessi glyukoza molekulasining oksidlanishn bilan boshlanadi va 
tubandagn bosqichlardan iborat. 
Barcha tirik organizmlar xayot uchun zarur bo‘lgan energiyani moddalar 
almashinuvp protsessidan (metabolizm protsessidan) oladi. Energiya manbai tashqi 
muhitdan kirgan oziq moddalardir. Hujayrada bu moddalar fermsntlar ishtirokida 
o‘zgarishlarga uchraydi. Moddalar almashinuvi protsessida — metabolizmda 
asosan ikki funksiya amalga oshadi: hujayra kompoisntdari uchun qurilish 
materiallari yetkazib beriladi; nkkinchidan, hujayradagi sintez protsesslarn uchun 
energiya yetkazib beriladi. Moddalar almashinuvi asosan uch boskichdan iborat. 
Birinchi bosqichda oziq mahsulotlari kichikroq fragmentlarga (bo‘laklarga) 
parchalanadi (parchalanish — katabolnzm); nkkinchp bosqichda organik kislotalar 
va fosforli efirlar hosil bo‘ladi (oraliq moddalar almashinuvi — amfibolizm). Bu 
bosqichlar birbiriga chambarchas bog‘liq. 
Turli past molekulali bnrikmalardan: pirouzum kislota, sut kislota, sirka 
aldegid, fosfodioksiaseton, fosfoglitserindan, hujayra komponentlari — qurilish 
bloklari: aminokislotalar, purin va pirimidin asoslari, fosfatlar, organik knslotalar 
va boshqalar sintezlanadi. Bulardan polimer makromolekulalari (nuklein kislotalar, 
oqsillar, zapas oziq moddalar, hujayra qobiri va hokazolar) hosil bo‘ladi. Bu 
bosqichlar, ya’ni qurilish bloklari va polimerlarning sintezlanishi moddalar 
almashinuviniig uchinchi bosqichi — anabolnzm deb nomlanadi. 
Uglevodorodlar glyukoza fosfat kislota yordamida aktivlanadi, so‘ngra 
gidrolitik fermentlar ishtirokida geksozalargacha parchalanadi. Xosil bo‘lgan 
glyukoza fosfat kislota qoldiri birikishidan aktivlashadi va pnrouzum kislotaga 
aylanadi hamda ATF hosil bo‘ladi. Bu anaerob faza yoki Embden Meyergof 
Parnas yo‘li yoki glyukozaning glikolitik parchalanishidir, bu reaksiyalarnnng 
borishi uchun kislorod zarur emas. 
S. P. Kostichev fikriga ko‘ra, pirouzum kislota (SN
3
SOSOON) hosil bo‘lishi 
asosiy o‘rishsh egallaydi, bundan keynn esa nafas olish va bijg‘ish protsesslari 
birbiridan fark qiladi (33 betdagi sxsmaga qarang). 
Nafas olish protsessida pirouzum kislotadan SO
2
ajraladi va sirka knslota 
hosil bo‘ladi. Sirka kislota asetil (SN
3
—SO) gruppa shaklida koenzim — A 
fermentiga birikib, asetilkoenzim — A (SN
3
—SO
Z
—Ko—A) degan moddaga 
aylanadi. Bu modda suv ishtirokida oksalatsirka kislota bilan ko‘shilishi natijasida 
limon kislota hosil bo‘ladi. 
Limon kislota tarkibidan bir molekula suv ajralib sisakonit kislota hosil 
bo‘ladi. Sisakonit kislotaga bir molekula suv birikib, limon kislota hosil qiladi. Bu 
kislota vodorodini yo‘kotib, oksalat qaxrabo kislotaga aylanadi. Reaksiya vaqtida 
suv va organik moddalardan ajralgan vodorod va elektronlar (2N
+
va 2e~) havodan 
qabul qilingan va aktivlashgan kislorod bilan birikib, suv hosil qilishda ishtirok 
etadi. So‘ngra oksalatqaxrabo kislotadan SO
2
ajraladi va ketoglyutar kislota hosil 

---

bo‘ladi. Kislota bir molskula suv biriktirib olib, o‘zndan bir molekula vodorodni va 
bir molekula SO
2
ajratib qahrabo knslotagacha oksidlanadi. Ajralgan vodorod 
atomlari havo kislorodi bilan birikib suv hosil qiladi. 
Vodorodni yo‘qotgan qahrabo kislota fumar kislotagacha oksidlanadi. Fumar 
kislotaga suv birikishidan olma kislota hosil bo‘ladi. Krebs snklining oxirgi 
bosqichida olma kislotadan bnr molekula N
2
ajralib, oksalatsirka kislota hosil 
bo‘ladi. Bu kislota enol shaklga o‘tib, Krebs siklidagi reaksiyalarda ishtirok etadi. 
Nafas olishda ko‘p mnqdorda oralik mahsulotlar hosil bo‘ladi, bulardan alanin, 
asparagin, glyutamin aminokislotalari, yog‘ kislotalar, yog‘lar, oqsillar, vitaminlar 
sintezlanishi mumkin. 
Nafas olish protsessida hosil bo‘ladigan energiyaning bir qismi 
mikroorganizmlarda yorug‘lik energiyasi shaklida tarqaladi. Kislorodga bo‘lgan 
munosabatiga qarab, bakteriyalarni bir necha gruppalarga ajratish mumkin. 
Ko‘pchiligi xavo kislorodi bo‘lishini talab qiladi, bular aeroblardir. Aksincha, 
anaeroblar havo kislorodi bo‘lmasa yaxshi rivojlanadi, bular anaeroblardir. 
Fakultativ anaeroblar substratda oz miqdorda kislorod bo‘lsa yaxshi rivojlanadi. 
1. Obligat aeroblar atmosferada 21% kislorod bo‘lsa yaxshi rivojlanadi. 
Odatda, suyuq va qattiq oziq muhiti yuzasida o‘sadi (vabo vibrioni, sarsinalar, sil 
tayoqchalari va boshqalar). 
2. Mikroaerofillar oz mikdorda (10%) kislorod bo‘lsa ham o‘sa oladi (sut-
kislotali bijg‘ituvchilar). 
3. Fakultativ aeroblar molekulyar kislorod bo‘lmasa ham ko‘paya oladi 
(ko‘pchilik patogen va saprofit bakteriyalar). 
4. Obligat anaeroblar kislorod bo‘lsa rivojlana olmaydi. Kislorod cheklovchi 
salbiy faktor (qoqshol klostridiysi, botulizm, gazli gangrena tayoqchalari). 
Tabiiy sharoitda anaeroblar aeroblar bilan simbioz holda uchraydi. Aeroblar 
kislorodni o‘zlashtirib, anaeroblar uchun zarur sharoit yaratib beradi. 
Laboratoriyalarda, sanoat korxonalarida aerob bakteriyalar o‘stirish uchun suv 
orqali kislorod o‘tkaziladi, mikroblar suv qatlami orasida o‘sib, 1 l eritmada 1 g 
quruq modda to‘plaganligi aniqlangan. 
Aeroblar o‘zi uchun zarur bo‘lgan energiyani nafas olish protsessndan olsa, 
anaeroblar bijgish protsesslaridan oladi, bunda har bir molekula geksoza 
parchalanishidan 2 molekula ATF hosil bo‘lsa, aerob fazada 30 molekula ATF 
hosil bo‘ladi. Bakteriyalar va ayniqsa mog‘or zamburug‘lari kuchli nafas oladi. 
Masalan, 3 kunlik kulturasi 34° da 24 soatda 682 sm
3
SO
2
ajratgan bo‘lsa, xuddi 
shuncha vaqt ichida siren kurtaklari 15° da atigi 35 sm
3
SOg ajratgan. 

---