Maxsus pedagogika

23

---

Imbetsillik 
debil darajadan birmuncha og‘ir darajadir. Aqliy nuqsonning 
imbetsillik darajasida oligofreniyaning o'ziga xos xususiyatlari va namoyon 
bo‘lishi birmuncha yaqqol ko‘rinadi. Birinchi navbatda, bu muayyan 
holatlarda umumlashtira olmaslik, hatto oddiy tushunchalami hosil qila 
olmasligi bilan ajralib turadi. Imbetsil bolalarning mantiqiy fikrlash 
jarayonlari juda past darajada bo‘ladi. 0 ‘qigan materialning mazmunini 
ilg‘ab ololmaydilar. Yordamchi savollar orqaligina qisman mazmunini 
tushunishlari mumkin. Ko‘rish va eshitish analizatorlari qabul qilgan 
axborotlarni tahlil qila olmasligi natijasida harflarni eslab qolishda 
qiynaladilar, o'xshash tovushlarni bir-birlariga aralashtirib yuboradilar. 
Kitobdagi matnlarni mexanik ravishda o ‘qib, mazmunini tushuntira 
olmaydilar. 0 ‘ngacha sanash, o‘n ichida hisob-kitob qilishlari mumkin. 
Lekin ularda murakkab son haqidagi tushunchalar yo‘q. Ularning so‘z 
boyligi kam boiib, nutqi ifodasiz, jumlalari qisqadir.
Ularning harakati deyarli differensiyalashmagan. Sekin harakat qilish, 
bo‘shanglik yozuv va mehnat malakalarini egallashlariga xalaqit beradi. 
Ular faoliyatlarida tashabbuskorlik, mustaqillikka intilish kabi shaxsiy 
xislatlar bo'lmaydi. 0 ‘zlarining mustaqil ishlarini aqliy jihatdan tushuntirib 
bera olmaydilar. 0 ‘rgangan ish uslubi, malakalar o'zgartirilsa bu bolalar 
shoshib qoladilar. Shu sababli ulami hayotga moslashtirishda muntazam 
nazoratga, rahbarlikka va yordam ga m uhtojlik sezadilar. Ayrim 
m a’lumotlarni o ‘zlashtirish qobiliyatlarini ko‘rish mumkin. Ba’zan sodda 
jumlalami tushuna oladilar, narsalaming sodda, umumiy belgilariga qarab 
ulaming farqlarini bilishlari mumkin. Ularni o ‘qish, yozish va tartibli 
sanash elementlariga o‘rgatish mumkin. 0 ‘zlariga xizmat ko‘rsatishning 
elem entar malakalari bor. Elementar hissiyotlari nisbatan saqlangan 
bo‘lib, hamdardlik, yordam berishga intilish, rag‘batlantirish va tanqidga 
to ‘g‘ri munosabatda bo‘lish nisbatan saqlangan. 0 ‘z imkoniyatlariga to ‘g‘ri 
baho berish, o ‘zlarining mhiy va jismoniy nuqsonlari uchun qayg'urish 
ham uchraydi. H arakat tizim lari q o ‘polligi bilan ajralib 
turadi. 
M urakkablashm agan oligofreniyaning yengil va o ‘rta darajasidagi 
imbetsillar jismoniy mehnatning oddiy turlarini egallashlari mumkin. 
Imbetsillikning og‘ir darajalarida ularni eng sodda ish turlariga ham 
o ‘rgatish mumkin emas. Imbetsillikda aqliy nuqson turli xilda namoyon 
bo‘ladi. Imbetsillikning yengil turlarini debillikning og‘ir turlaridan ajratish 
birmuncha qiyin diagnostik ishdir. Bunday hollarda, yaxshisi, yengil 
darajadagi imbetsillarni yordamchi maktablardagi diagnostik sinflarga 
yuborish maqsadga muvofiqdir. Imbetsil darajadagi oligofrenlarda 
reflekslarning buzilishlari ham ko‘zga tashlanishi mum kin. Ba’zan 
tutqanoqlar bo‘lishi mumkin. Bosh miya tuzilishining displaziyasi — 
mifcrosefal va gidrosefal holatlar uchraydi. Ulaming tana tuzilishida jismoniy 
buzilishlar, serebral endokrin buzilishlari ko‘zga tashlanadi.