Maxsus pedagogika

Savol va topshiriqlar
1. Oligofrenopedagogikaning umumpedagogik va maxsus vazifalari nimalardan 
iborat?
2. Oligofrenopedagogika fanining mavzu bahsi nim adan iborat?
3. Oligofrenopedagogikaning asosiy metodologik asoslarini ko'rsating.
4. Oligofrenopedagogika qaysi ilmiy fanlar bilan yaqin aloqada va bu aloqalar 
nim alarda nam oyon bo‘ladi?
1.5. Aqli zaif bolalar — o ‘rganish, tarbiya va ta’lim manbai
Oligofrenopedagogika fanining mavzu bahsi, aqli zaif bolalar ta ’lim- 
tarbiyasi, ulardagi nuqsonni tuzatish defektologiya fanining alohida 
e’tibor berib kelgan sohasidir. Aqli zaiflikning yengil darajalarida bu 
nuqson tashqaridan qaraganda uncha ko‘zga tashlanmaydi (1,2,3,4,5- 
rasmlar). Bunday bolalardagi odatdagi nuqsonni tengqurlaridan ajratib 
olish ham, ko‘p hollarda, qiyinchilik tug'diradi. Ba’zi hollarda tegishli 
ta ’lim-tarbiya amalga oshirilmasa, bunday bolalar pedagogik qarovsiz 
bolalar safiga kirib qoladilar. Ko‘p hollarda yengil darajadagi aqli zaiflik 
hollari ilk yoshlarda aniqlab olinmasligi natijasida rivojlanishi orqada
14

---

1-rasm. Debil darajasidagi aqli zaif o‘g‘il bola.
qolgan, sustlashgan bolalarga aralashtirib yuboriladi. N uqsonli bolalarni 
diagnostika qilish ishlaridagi xatoliklar b a’zi hollarda ko‘ngilsiz natijalarga 
olib kelishi mumkin. Masalan, ommaviy maktabga tushib qolgan aqli 
z a if b o la n u q so n siz te n g q u rla ri sin g ari u lar b ilan b irg a o ‘quv 
m ateriallarin i o ‘zlashtira olm aydi. 0 ‘z vaqtida m alakali yordam
olm agandan keyin borgan sari bunday bolalarning bilim saviyalari 
pasayib, surunkali o ‘zlashtirmovchilar qatoriga kirib qoladilar. Xuddi 
shu tarzda aqli zaiflar qatoriga no to ‘g‘ri qo‘shib qo‘yilgan nuqsonsiz 
bola sun’iy ravishda o ‘z rivojlanishida orqada qola boshlaydi. Chunki 
nuqsonli bolalar ta ’limi materiallari unga yengillik qiladi, u o ‘z ong- 
bilim doirasiga mos bilim olmasligi natijasida uning aqliy rivojlanishi 
sekinlashadi. Yordamchi maktab dasturi materiallari elementar, sodda 
m azm unda tuzilganligi uchun nuqsonsiz bolalarning bilishga bo‘lgan
15

---

talablarini qondira olmaydi. Bolaning aqliy rivojlanishigina emas, balki 
um um iy rivojlanishi ham orqada qoladi. Ayniqsa, shaxsiy sifatlari 
n o to ‘g ‘ri shakllana boshlaydi. Bulardan tashqari, bunday bolalam ing 
ota-onalariga ham og‘ir ruhiy t a ’sir yetkaziladi. Bunday noxush, 
ko‘ngilsiz holatlar aqli zaiflikning m ohiyatini tushunib yetm aslik 
natijasida sodir bo‘ladi. Shuning uchun oligofrenopedagogikada aqli 
zaiflik masalasi alohida o ‘rganishni talab etadigan mavzulardan biridir. 
Aqli zaiflik deganda m e’yoriy ruhiy rivojlanishdan chetlashib, haqiqiy, 
aynan aqliy nuqsonlikka olib keluvchi holat tushuniladi. Bunday holat 
«aqli zaiflik» nomi bilan atala boshlandi. Bu yerda «aqli qoloqlik» bilan 
«aqli zaiflik» tushunchasi orasida hech qanday farq yo‘q. Ammo keyingi 
yillarda «aqli qoloqlik» tushunchasiga e ’tibor kuchaymoqda. Qandaydir 
ilmiy asoslar yetarli b o im asa-d a, turli m anbalarda b a ’zan bir-birini
2-rasm. Debil darajasidagi aqli zaif o ‘g‘il bola. 
16

---

t o ‘ld iru v ch i fik rlar u c h rab tu ra d i. «Aqli zaif» yoki «aqli kam» 
tushunchalarida aqlning yetarli emasligi qayd etiladi. «Aqli qoloq»likda 
esa aqlning yetarli em asligini e ’tir o f etish b ilan birga, aqlning 
rivojlanish im koniyatlarini inkor etmaydi. C hunki sekinlashish, orqada 
qolish deganda rivojlanish to ‘xtagan degan m a’no kelib chiqmaydi.
So‘nggi yillarda aqli zaiflik mohiyatini tushuntirishda m a’lum ruhiy 
kasalliklar emas, balki qobiliyatlarining rivojlanmasligi asosida kelib 
chiqadigan xulqning buzilishidir, deb ko‘rsatish odat tusiga kirib qolmoqda. 
Shular asosida noto‘g‘ri holda «aqliy qoloqlik» tushunchasi kengaytirilib, 
unga pedagogik qarovsiz bolalar, ruhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar, 
huquq-tartib normalarini buzuvchi bolalar ham kiritilmoqda.
Aqli zaiflikning m ohiyatini nuqsonning moddiy asosi bilan bog'lab, 
bunga bosh miyaning organik buzilishini k o ‘rsatadilar. Boshqacha
2-33
. . .
f e y Ь л Ь м Я К П Я К !.

---

4-rasm. Debil darajasidagi aqli zaif qiz bola.
aytganda, aqli zaiflikning moddiy asosi sifatida kasallangan bosh miya e’tirof 
etiladi. Bu kasallik natijasida bolaning bilish faoliyatlari keng ma’noda buzilib, 
aqliy rivojlanish tezligi, samaradorligi pasayadi. Bosh miya kasalliklari sababini 
kelib chiqishiga ko‘ra ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) sabablarga 
bo‘lishimiz mumkin. Aqli zaiflikni keltirib chiqamvchi sabablar turli ilmiy, 
uslubiy, psixologopedagogik va tibbiy adabiyotlarda turlicha bayon etiladi. Bu 
sabablami qisqacha quyidagi tarzda ifodalashimiz mumkin:
a) homila davrida turli salbiy ta’sir etuvchi infeksiya, intoksikatsiya va jarohatlar,
b) tug‘ilish vaqtidagi jarohat va asfiksiya;
d),chaqaloqning ilk yoshida salbiy ta’sir etuvchi yuqumli intoksikatsiya, 
ovqatlanishning buzilishi va boshqalar;
e) turli irsiy yo‘l bilan avloddan avlodga o ‘tadigan gen, xromosoma 
kasalliklari.