Maxsus pedagogika

18

---

5-rasm.
Debil darajasidagi aqli zaif qiz bola.
Aqli zaif bolalar bosh miyasi chuqur zararlanganligi sababli barcha oliy 
asab faoliyatlari buzilgan boMadi. Patologik buzilishlar shartsiz reflekslarning 
hosil bo‘lishida ham namoyon bo‘ladi. Bu buzilishlar bosh miyaning qo‘zg‘alish 
va tormozlanish jarayonlarida ham o ‘z aksini topadi. Hatto ikki signal 
sistemalarining o‘zaro aloqalarida buzilishlar ko‘zga tashlanadi. Rus defektolog 
va psixologlaridan L.S.Vigotskiy, L.V.Zankov, G.Ye.Suxareva, Т А Vlasova, 
G .M .D u ln e v , N .G .M o ro z o v a , S .Y a.R u bin sh teyn , M .S .P ev zn er, 
G .I.R o sso lim o , V .G .P etro v a, J .I.N a m o z b o y e v a , sh u n in g d ek , 
G ‘.B.Shoumarov, K.Q.Mamedov, P .M .Po‘latova, V.S.Rahmonova va 
boshqalaming tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, «aqli qoloq»likda ruhiy nuqson 
murakkab tuzilishga ega ekan. Ulaming ko‘rsatishicha, bir tomondan, birlamchi 
nuqson ta’sirida oddiy aqliy jarayonlar buzilsa, ikkilamchi nuqson sifatida 
ruhiyatning oliy shakllari, xotira, xarakter belgilari buzilar ekan.
19

---

Oligofrenopedagogikaning maxsus markazida turadigan manba 
nuqsonning o ‘zi emas, balki u bilan bog‘langan buzilgan ruhiy holatlardir. 
Shu bilan birga, biz aqli zaif deb bu holatning turg‘unligini ham tushunamiz. 
Mana shu mezonning bor yoki yo‘qligiga qarab aqli qoloqlikni boshqa unga 
o‘xshash turlardan farqlashimiz lozim. Aqli qoloqlikning asosiy belgilari:
a) bosh miyada organik buzilishning mavjudligi;
b) bilish faoliyatlarining umumiy, chuqur buzilganligi;
d) bilish faoliyatlari buzilganligining turg‘un xarakterdaligi.
Aqli zaif bolalar guruhiga quyidagi bolalar kirmaydi:
a) aqliy rivojlanmaganlik bosh miyaning organik buzilishlari bilan 
bogiiq bo‘lmagan pedagogik qarovsizlar;
b) ruhiy rivojlanishi orqada qolgan bolalar;
d) 
aqliy jihatdan saqlangan bo‘lib, chuqur nutq kamchiliklari boigan 
bolalar.
Amaliyotda ba’zan bosh miyasi zararlangan bolalarni aqli zaiflar qatoriga 
qo‘sha olmaymiz. Bunday hollarda bosh miya zararlanishi bilish faoliyatining 
buzilishiga olib kelmaydi.
Oligofrenopedagoglar biologik omillarga katta e’tibor beribgina qolmay, 
balki ta’lim-tarbiya, atrof-muhitga ham alohida e’tibor beradilar. Yordamchi 
maktablarning boshlang‘ich sinflaridagi (korreksiyalovchi) tuzatuvchi- 
tarbiyalovchi ta’lim ta’sirida aqli zaif bolalar ruhiy jarayonlarida juda katta 
siljishlar yuz beradi.
Hozirda yordamchi maktablarimizda asosan aqli zaiflikning yengil 
darajasi — debil bolalar ta ’lim oladilar. Bular bir toifaga kirmaydigan 
sohalardir. Bular orasida amalda kasalliklari davom etuvchi bolalar ham 
uchraydi.
Amalda sog‘ bolalar toifasiga aqliy nuqsonlar ilk rivojlanish davrida 
kasallikka chalinib, kasalliklarining rivojlanishi to ‘xtagan bolalar kiradi. 
Bunday bolalarning keyingi aqliy rivojlanishi nuqsoni asosida davom 
etadi. Ammo bular amaldagi SO G ‘ bolalardir. Oligofren bolalar bu 
toifaning asosiy, tip ik vakillaridir. Bu bolalar yordam chi maktab 
o ‘quvchilarining asosiy qism ini tashkil etadi. Y ordam chi m aktab 
o‘quvchilarining ikkinchi toifasini aqliy nuqsonlilikni keltirib chiqargan 
kasalliklari davom etadigan bolalar tashkil etadi. Bunday bolalar m a’lum 
rivojlanish davrigacha m e’yorida rivojlanib, keyinchalik kasallikka 
chalinganlardan iborat. So‘nggi yillarda tabiiy fanlaming rivojlanishi asosida 
oligofreniyaning etiologiyasi va patogenezi haqidagi m a’lumotlar yanada 
kengaydi.
G.Ye.Suxarevaning (1965,1972) tasnifnomasi birmuncha keng tarqalgan 
bo‘lib, u tomonidan oligofreniyaning quyidagi shakllari ajratilgan:
I. Endogen xarakterdagi oligofreniya (daun, mikrosefaliya).
II. Embrio va fetopatiya (yuqumli kasalliklar, zaxm, garmonal buzilishlar).
20

---

III. Turli zararli ta’sirlar oqibatida kelib chiqadigan oligofreniya.
Qator oligofreniya tasnifnomalari klinik-patogenetik tamoyil asosida 
tuzilgan. Bularga rus psixolog, defektologlardan M.S. Pevzner (1959, 
1965, 1979), S. S. Mnuxin (1961), O. Ye. Freyerov (1964), D.Ye.Melexov 
(1965), G.Ye.Suxareva (1965), D.N.Isayev (1970) fikrlarini ko‘rsatish 
mumkin.
M .S.Pevzner tasnifnomasida asosiy nuqson tuzilishi bilan birga 
neyrodinam ik, psixopatologik va boshqa buzilishlarni ajrata olish 
imkoniyatlari berilgan. Oligofreniyani bunday tasniflash ular bilan olib 
boriladigan psixologopedagogik tuzatish usullarini belgilashga yaxshi 
yordam beradi. M.S.Pevzner oligofreniyaning quyidagi asosiy turlarini 
ajratib ko‘rsatadi:
1. Oligofreniyaning murakkablashmagan tun.
2. Neyrodinamik jarayonlari buzilgan oligofreniya.
3. Xulqi psixopat xarakter kasb etuvchi oligofreniya.
4. Turli analizatorlari buzilgan oligofreniya.
5. Peshona qism yetishmovchiliklari yaqqol ko‘rinib turuvchi oligofreniya.
Oligofreniyaning murakkablashmagan turida qo‘pol ruhiy, jismoniy
buzilishlar deyarli uchramaydi. Bunday bolalar, odatda, mehnatsevar, 
intizomli bo'ladilar, ularning asab sistemalari turg‘undir. Biror ish 
bajarganda ular yetarli darajada diqqatlarini bir joyga yig‘a oladilar. 
Hissiyotlari ham nisbatan saqlangan. M aktabda, oilada turli yumush- 
larga yordam beradilar, yordam chi rnaktab dastur m ateriallarini 
muvaffaqiyatli o ‘zlashtiradilar. M urakkablashm agan oligofreniyada 
nevrologik buzilishlar, tana tuzilishidagi nomutanosibliklar juda kam 
uchraydi.
N eyrodinam ik jarayonlari buzilgan oligofrenlarda aqliy nuqson 
qo‘zg‘aluvchanlik yoki tormozlanuvchanlik bilan birga keladi. Aqliy faoliyat 
diqqatning tarqoqligi, impulsivligi, harakat tizimlarining buzilganligi 
natijasida yanada ko‘proq buziladi.
Tez-tez bo'lib turadigan bosh og‘rig‘i, vegetativ distoniya, nevroz 
xarakterdagi buzilishlar aqliy faoliyat jarayonlariga o ‘zining salbiy 
ta ’sirini o ‘tkazadi. Bu toifaga apatik-dinam ik buzilishlari bo'lgan 
oligofrenlarni ham kiritish mumkin. Xulqi psixopat mazmun kasb etuvchi 
oligofrenlarda jinsiy intilishlarning buzilishi, daydib yurishga moyillik, 
o ‘g‘rilikka ruju qo‘yish holatlari ko‘rinib turadi. Bunday nuqsonlar asosan 
meningoensefalit, meningit, bosh miyasi jarohat olgan oligofrenlarga 
xosdir.
Bosh miya organik buzilishlari natijasida kelib chiquvchi aqliy nuqson 
bilan birga m a’lum analizatorlarning jarohatlanishi ham yuz berishi 
mumkin. Aqliy nuqson ko‘rish, eshitish, nutq va harakat tizimidagi 
nuqsonlar bilan birga keladi. Ba’zi hollarda aqliy nuqson markaziy falajlar
21

---

bilan qo'shilib ham kelishi mumkin. Buning sabablari turli-tuman boiishi 
mumkin. Organizmda modda almashinuvining buzilishi, rezus faktor, 
genetik nuqsonlar ham bunday turdagi oligofreniyaning kelib chiqishiga 
sabab bo‘lishi mumkin.
Aqliy nuqson peshona qism kamchiliklari bilan birga kelganda bilish 
faoliyatining maqsadga muvofiqligi qo'pol buzilgan bo‘ladi. Ayrimlarida 
bo‘shanglik, so‘zsiz bo'ysunish ko‘zga tashlansa, boshqalarida uyatsizlik, 
kayfiyatning sababsiz ustunligi, tez-tez diqqatning tarqalib turish hollari 
uchrashi mumkin. Bunday bolalar nutqi tashqi tom ondan juda “boy, 
serm azm un” b o ‘lib tuyulsa-da, aslida ularga o ‘zlarining gaplarini 
tushunm aslik, birovlarning fikrlarini qaytarish, o'zlariga tanqidiy 
qaramaslik xislatlari xosdir. Salbiy ta ’sirlarning bola organizmiga ikki 
yoshidan keyingi ta ’siridan kelib chiqadigan oligofreniya demensiya deb 
yuritiladi. Demensiyani keltirib chiqargan sabablar, uning kechish 
xususiyatlari, asoratlariga qarab organik, epileptik va shizofrenik demensiya 
kabi turlarga ajratiladi.
Barcha yordamchi maktab o ‘quvchilarini amaliy maqsadda ikki guruhga 
bo'lish mumkin.
Birinchi guruhga rivojlanish davrining m a’lum bosqichlarida bosh 
miyasi zararlanib, nuqson asosida rivojlanayotgan amaldagi sog‘ bolalar 
kirsa, ikkinchi guruhga maktab ta’limi davrida ham kasalliklari davom 
etib boruvchi bolalar kiradi.
Birinchi guruhga kiruvchi bolalarni yana ikkita ti pik guruhlarga 
bo‘lamiz. Birinchi kichik guruhni shartli ravishda A deb belgilasak, ikkinchi 
kichik guruhni В deb belgilaymiz. A guruhga bosh miyasi homila yoki ilk 
chaqaloqlik davrida zararlangan bolalar (oligofrenlar) kirsa, В guruhga 
bosh miyasi zararlangan bog‘cha yoki kichik maktab yoshidagi bolalar 
kiradi.
Ikkinchi guruhga hayotda, ta ’lim-tarbiya jarayonida kasalliklari davom 
etuvchi aqliy nuqsonlilar kiradi. Bunday kasalliklarga misol qilib asab 
sistemasining revmatizmi, bosh miya zaxmi, epilepsiya (tutqanoq), 
shizofreniya, gidrosefaliya va boshqalar kiradi.
Aqliy nuqsonning chuqurligiga qarab oligofreniya uch darajaga ajratiladi: